2004
  1. Home
  2. A-Z Publications
  3. Trajecta
  4. Volume 32, Issue 1
  5. Article
Volume 32, Issue 1
  • ISSN: 0778-8304
  • E-ISSN: 2665-9484
file format pdf download PDF

Abstract

Abstract

De bakermat van de vrijdenkersbeweging in België ligt in Brussel toen daar tijdens de jaren 1850 en 1860 de eerste vrijdenkersverenigingen werden opgericht. Het veelvormige ongeloof van de Brusselse vrijdenkers die bij deze verenigingen betrokken waren had verschillende morele dimensies. Het antiklerikalisme dat aan de basis lag van de eerste vrijdenkersverenigingen die als begrafenisverenigingen functioneerden was duidelijk moreel begeesterd. Vanuit een paniekreactie scheerden katholieke kranten en opiniemakers deze verenigingen en hun intellectuele leiders over één kam als een materialistische en dus atheïstische beweging die zelf een moreel gevaar zou inhouden voor de Belgische samenleving. Het ongeloof van belangrijke Brusselse vrijdenkers ging minstens evenzeer gepaard met het morele verzet tegen theïstische godsdiensten en hun geestelijken, het katholicisme en zijn clerus in het bijzonder, als met natuurwetenschappelijke beschouwingen. Het wijdverspreide morele verzet tegen de theïstische god stond een niettheïstische spiritualiteit en ook een bovennatuurlijk godsbegrip niet in de weg. Dit was in het bijzonder het geval bij de deïstische vrijdenkers en vrijmetselaars die zich rekenden tot de traditie van de ‘natuurlijke religie’ die voor hen stoelde op zowel morele als wetenschappelijke gronden. Wanneer de morele verontwaardiging in de Brusselse vrijzinnige kringen over ging naar woede en provocatie, met name binnen de socialistische arbeidersvleugel, manifesteerde zich vooral de invloed van het antitheïsme van de Franse filosoof Proudhon.

© Christoph De Spiegeleer. This is an open access article distributed under the terms of the CC BY-NC 4.0 license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Loading

Article metrics loading...

/content/journals/10.5117/TRA2023.1.004.SPIE
2024-08-01
2024-11-21
Loading full text...

Full text loading...

/deliver/fulltext/07788304/32/1/TRA2023.1.004.SPIE.html?itemId=/content/journals/10.5117/TRA2023.1.004.SPIE&mimeType=html&fmt=ahah

References

  1. Anon, À la mémoire de François-Joseph Van Meenen. Brussel, 1881.
     [Google Scholar]
  2. Anon, ‘Antithéisme,’ in: PierreLarousse, Grand Dictionnaire Universel du XIXe siècle. Tome 1 (Parijs, 1866).
     [Google Scholar]
  3. Anon, Congrès international des étudiants, 29 octobre – 1er novembre 1865. Compterendu par la rédaction de la Gazette de Liège. Luik, 1865.
     [Google Scholar]
  4. Anon, ‘Dieu,’ in: PierreLarousse, Grand Dictionnaire Universel du XIXe siècle. Tome 6 (Parijs, 1870), 796-818.
     [Google Scholar]
  5. Anon, Historique des sociétés rationalistes de la Belgique par L’Affranchissement. Brussel, 1879.
     [Google Scholar]
  6. Anon, La Libre Pensée, association pour l’organisation des enterrements civils. Fondée à Bruxelles, le 19 janvier 1863. Statuts. Brussel, 1863.
     [Google Scholar]
  7. Anon, Liber Memorialis des fêtes du cinquantenaire de la fondation la Libre Pensée de Bruxelles. Brussel, 1913.
     [Google Scholar]
  8. Anon, ‘Matérialisme,’ in: PierreLarousse, Grand Dictionnaire Universel du XIXe siècle. Tome 10 (Parijs, 1873), 1327-1328.
     [Google Scholar]
  9. Anon, ‘Panthéisme,’ in: PierreLarousse, Grand Dictionnaire Universel du XIXe siècle. Tome 12 (Parijs, 1874), 125-127.
     [Google Scholar]
  10. Anon, ‘Positivisme,’ in: PierreLarousse, Grand Dictionnaire Universel du XIXe siècle. Tome 12 (Parijs, 1874), 1490-1491.
     [Google Scholar]
  11. Anon, Rapport sur les travaux et la situation de la Libre Pensée pendant l’année 1870. Brussel, 1871.
     [Google Scholar]
  12. Anon, Rapport sur les travaux et la situation de la Libre Pensée pendant l’année 1871. Brussel, 1872.
     [Google Scholar]
  13. Anon, ‘Spiritualisme,’ in: PierreLarousse, Grand Dictionnaire Universel du XIXe siècle. Tome 12 (Parijs, 1875), 1019-1021.
     [Google Scholar]
  14. Anon, Vérités démontrées par la société Les Libres-Penseurs fondée à Bruxelles, le 20 octobre 1862. Suivi des Statuts de cette société. Brussel, 1863.
     [Google Scholar]
  15. Baudelaire, Charles, Fusées, Mon cœur mis à nu, La Belgique déshabillée, suivi de Amœnitates Belgicae. Édition d’André Guyaux. Parijs, 1986.
     [Google Scholar]
  16. Commission permanente des étudiants de Liège, Congrès international des étudiants. Compte rendu officiel et intégral de la première session. Brussel, 1866.
     [Google Scholar]
  17. De Potter, Louis, ‘La religion naturelle.’Revue Trimestrielle, XIII (1857) 3 (1), 5-24.
     [Google Scholar]
  18. De Potter, Louis, ‘Correspondance’, La Revue Trimestrielle, XIV (1857) 4 (2), 380-383.
     [Google Scholar]
  19. Eenens, Ferdinand, Le dieu personnel. Brussel, 1869.
     [Google Scholar]
  20. Potvin, Charles, Le Poème du Soleil. Brussel, 1855.
     [Google Scholar]
  21. ‘Les Négateurs (1857),’ in: Tablettes d’un libre penseur (Brussel, 1879), 62-66.
     [Google Scholar]
  22. ‘Lettre familière sur le mouvement philosophique.’Revue Trimestrielle, XVI (1860) 7 (2), 363-394.
     [Google Scholar]
  23. ‘Revue philosophique. Dieu.’Revue Trimestrielle, XIX (1858) 5 (3), 282-321.
     [Google Scholar]
  24. ‘Revue philosophique. Rationalisme et religiosité (1858),’ in: Tablettes d’un libre penseur (Brussel, 1879), 80-137.
     [Google Scholar]
  25. Van Bemmel, Eugène, ‘Chronique des conférences.’Revue Trimestrielle, X (1856) 3 (2), 361-387.
     [Google Scholar]
  26. Alexander, Nathan G., ‘Rethinking Histories of Atheism, Unbelief, and Nonreligion: An Interdisciplinary Perspective.’Global Intellectual History, 6 (2021) 1, 95-104.
     [Google Scholar]
  27. Bartier, John, Libéralisme et socialisme au XIXe siècle. Brussel, 1981.
     [Google Scholar]
  28. Bokkel, Jan G. A. ten, Gidsen en genieën. De Dageraad en het vrije denken in Nederland, 1855-1898. Dieren, 2003.
     [Google Scholar]
  29. Budd, Susan, ‘The Loss of Faith. Reasons for Unbelief among Members of the Secular Movement in England, 1850-1950.’Past & Present, 36 (1967) 1, 106–125.
     [Google Scholar]
  30. Chadwick, Owen, The Secularization of the European Mind in the Nineteenth Century. Cambridge, 1975.
     [Google Scholar]
  31. Charlton, Donald Geoffrey, Secular Religions in France, 1815-1870. Oxford, 1963.
     [Google Scholar]
  32. Claessens, Hubert, Nicolas Coulon: revolutionair en anarchist (1816-1890). Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Gent, 1966.
     [Google Scholar]
  33. Cliteur, Paul, ‘The Definition of Atheism.’Journal of Religion and Society, 11 (2009), 1-23.
     [Google Scholar]
  34. Coene, Gily (ed.), De kunst buiten het zelf te treden: naar een spiritueel atheïsme. Brussel, 2008.
     [Google Scholar]
  35. Conrad, Nickolas G., ‘An Argument for Unbelief: A Discussion about Terminology.’Secularism & Nonreligion, 7 (2018) 11, 1-8.
     [Google Scholar]
  36. Conrad, Nickolas G., The Voyage into Unbelief: Leaving the Catholic Church in France 1870-1940. Ongepubliceerde doctoraatsverhandeling. Santa Cruz, 2019.
     [Google Scholar]
  37. Daled, Pierre F., Spiritualisme et matérialisme au XIXe siècle. L’Université Libre de Bruxelles et la Religion. Brussel, 1998.
     [Google Scholar]
  38. ‘Rhétorique masquée et ambivalence dans l’historiographie de l’athéisme,’ in: AnneStaquet (ed.), Athéisme voilé/dévoilé aux temps modernes (Brussel, 2013), 45-61.
     [Google Scholar]
  39. ‘L’émergence d’un matérialisme athée lors des congrès internationaux de Liège (1865), Bruxelles (1867) et Gand (1868),’ in: AlainDierkens (ed.), L’intelligentsia européenne en mutation, 1850-1875. Darwin, le Syllabus et leurs conséquences (Brussel, 1998), 45-56.
     [Google Scholar]
  40. Dartevelle, Patrice en ChristophDe Spiegeleer (eds.), De geschiedenis van het atheïsme in België. Gent, 2021.
     [Google Scholar]
  41. De Spiegeleer, Christoph, Een blauwe progressist. Charles Potvin (1818-1902) en het liberaal-sociale denken van zijn generatie. Brussel, 2011.
     [Google Scholar]
  42. ‘“La Libre Pensée est laïque, démocratique et sociale”. Nieuwe perspectieven op het leven en denken van vrijdenkers tijdens de lange 19de eeuw.’Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 100 (2022) 2, 597-618.
     [Google Scholar]
  43. Le suprême hommage. De omgang met de dood van koninklijke en politieke elites in België tussen 1830 en 1940. Brussel, 2020.
     [Google Scholar]
  44. Desmed, Roger. ‘L’évolution du sentiment religieux chez les francs-macons belges entre 1830 et 1914. L’exemple des loges bruxelloises.’Problèmes d’Histoire du Christianisme, 7 (1978), 57–86.
     [Google Scholar]
  45. Desmed, Roger, ‘Un discours maçonnique de Pierre-Théodore Verhaegen sur la tolérance (1859).’Problèmes d’Histoire du Christianisme, 11 (1982), 107-122.
     [Google Scholar]
  46. Duméry, Henry, ‘Déisme,’ in: Encyclopédie Universalis, URL: https://www.universalis.fr/encyclopedie/deisme/.
     [Google Scholar]
  47. Erba, Achille, L’esprit laïque en Belgique sous le gouvernement libéral doctrinaire (1857-1870), d’après les brochures politiques. Leuven, 1967.
     [Google Scholar]
  48. Erdozain, Dominic, The Soul of Doubt: The Religious Roots of Unbelief from Luther to Marx. Oxford, 2016.
     [Google Scholar]
  49. Gaskin, John C. A., Varieties of Unbelief: From Epicurus to Sartre. Londen, 1989.
     [Google Scholar]
  50. Gerard, Philippe, Le Libre Examen (1864-1868). Organe de la Libre Pensée de Bruxelles. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Louvain-la-Neuve, 1969.
     [Google Scholar]
  51. Jourdain, Édouard, ‘Religion,’ in: ChantalGaillard & GeorgesNavet (eds.), Dictionnaire Proudhon (Brussel, 2011).
     [Google Scholar]
  52. Kittel, Allan H., ‘Le rôle de l’anti-cléricalisme dans le développement de la gauche belge.’Socialisme, 53 (1962) 9, 635-646.
     [Google Scholar]
  53. Kselman, Thomas, Death and the Afterlife in Modern France. Princeton, 1992.
     [Google Scholar]
  54. Kuijlman, Wouter, ‘Leo Apostel, Atheïstische spiritualiteit’, in De Humanistische Canon, URL: https://humanistischecanon.nl/venster/spiritualiteit/leo-apostel-atheistische-spiritualiteit/.
     [Google Scholar]
  55. Kuypers, Julien, Jan Pellering : een vergeten redenaar en anarchist (1817-1877). Antwerpen, 1962.
     [Google Scholar]
  56. Lagrée, Jacqueline, La Religion naturelle. Parijs, 1991.
     [Google Scholar]
  57. Religion naturelle,’ in: RégineAzria & DanièleHervieu-Léger (eds.), Dictionnaire des faits religieux (Parijs, 2010), 1036-1046.
     [Google Scholar]
  58. Lalouette, Jacqueline, ‘Déisme et théisme,’ in: RégineAzria & DanièleHervieu-Léger (eds.), Dictionnaire des faits religieux (Parijs, 2010), 231-234.
     [Google Scholar]
  59. La libre pensée en France, 1848-1940. Parijs, 1997.
     [Google Scholar]
  60. Lemaire, Jacques, ‘L’abandon du Grand Architecte de l’Univers par le Grand Orient de Belgique,’ in: CharlesPorset (red.) Studia Latomorum et Historica. Mélanges offerts à Daniel Ligou (Parijs, 1998), 295-312.
     [Google Scholar]
  61. Liagre, Guy, ‘Het pantheïsme voorbij…De Krausereceptie in Nederland en België tijdens de negentiende eeuw en haar doorwerking in Latijns-Amerika.’Acta Macionica, 19 (2009), 297-315.
     [Google Scholar]
  62. Lory, Jacques, Libéralisme et instruction primaire : 1842-1879. Introduction à l’étude de la lutte scolaire en Belgique. Leuven, 1979.
     [Google Scholar]
  63. Mayné, Marc, Eugène Hins, une grande figure de la Première Internationale en Belgique. Brussel, 1994.
     [Google Scholar]
  64. Mertens, Jacques, ‘Eugène Steens, een geboren West-Vlaming als journalist bij de Tribune du Peuple,’ in: LucFrançois & JanArt (eds.), Docendo Discimus. Liber Amicorum Romain Van Eenoo (Gent, 1999), 435-444.
     [Google Scholar]
  65. Minois, Georges, Histoire de l’athéisme. Parijs, 1998.
     [Google Scholar]
  66. Moors, Hans, ‘Helpt vrijdenken? Vrijdenkersorganisatie in negentiende eeuws Nederland en België: naar een comparatieve benadering.’Brood en Rozen, 3 (1998) 2, 13-29.
     [Google Scholar]
  67. Nabuurs, Jo, ‘Het vrijdenken. 19de en 20ste eeuw’, in De Humanistische Canon, URL: http://humanistischecanon.nl/venster/vrijdenken/.
     [Google Scholar]
  68. Navet, Georges, ‘L’antithéisme de P.-J. Proudhon,’ in LouiseFerté en LucieRey (eds.), Tolérance, liberté de conscience, laïcité. Quelle place pour l’athéisme? (Parijs, 2018), 193-203.
     [Google Scholar]
  69. Peiren, Luc, César de Paepe: van utopie tot werkelijkheid. Gent, 1990.
     [Google Scholar]
  70. Rowe, William L., ‘Deism,’ in: EdwardCraig (ed.), Concise Routledge Encyclopedia of Philosophy (Londen, 2000), 198.
     [Google Scholar]
  71. Royle, Edward, Victorian Infidels. The Origins of the British Secularist Movement, 1791-1866. Manchester, 1974.
     [Google Scholar]
  72. Ryrie, Alec, Unbelievers. An Emotional History of Doubt. Londen, 2019.
     [Google Scholar]
  73. Sartorius, Francis, Tirs croisés. La petite presse bruxelloise des années 1860. Complément. Brussel, 2010.
     [Google Scholar]
  74. Schröder, Winfried, Atheismus. Fünf Einwände und eine Frage. Hamburg, 2021.
     [Google Scholar]
  75. Staquet, Anne, ‘De veelduidigheid van het atheïsme,’ in: PatriceDartevelle & ChristophDe Spiegeleer (eds.), De geschiedenis van het atheïsme in België (Gent, 2021), 17-31.
     [Google Scholar]
  76. Stein, Gordon, ‘Introduction’, in: GordonStein (ed.), The Encyclopedia of Unbelief. Volume 1 (New York, 1985), xv-xvi.
     [Google Scholar]
  77. Stengers, Jean, ‘De filosofische en godsdienstige opvattingen van Verhaegen’, in: Pierre Théodore Verhaegen (1796-1862) (Brussel, 1996), 121-130.
     [Google Scholar]
  78. Tordoir, Joseph, Henri Bergé. Un libéral schaerbeekois à l’origine de la Libre Pensée. Souvenirs et documents. Brussel, 2000.
     [Google Scholar]
  79. Tyssens, Jeffrey, In Vrijheid Verbonden. Studies over Belgische vrijmetselaars en hun maatschappijproject in de 19de eeuw. Gent, 2009.
     [Google Scholar]
  80. ‘Eliminating Faith or Ending Clericalism? Militant Infidelity, Moral Panic and the Early Belgian Secular Societies,’ in: JeffreyTyssens, & AnneMorelli (eds.), Quand une religion se termine … Facteurs politiques et sociaux de la disparition des religions (Louvain-la-Neuve, 2020), 181-200.
     [Google Scholar]
  81. ‘Vrijmetselarij en atheïsme,’ in PatriceDartevelle & ChristophDe Spiegeleer (eds.), De geschiedenis van het atheïsme in België (Gent, 2021), 113-129.
     [Google Scholar]
  82. Vannieuwenburg, Alain en De Nutte, Niels, ‘De goddeloze Blandijn? Kritische ratio en atheïsme binnen de opleiding moraalwetenschap aan de Rijksuniversiteit Gent en de relatie met de georganiseerde vrijzinnigheid,’ in: PatriceDartevelle & ChristophDe Spiegeleer (eds.), De geschiedenis van het atheïsme in België (Gent: 2021), 73-93.
     [Google Scholar]
  83. Vergauwen, David, Kolommen van de harmonie. Muziek en vrijmetselarij in het Brussel van de negentiende eeuw. Brussel, 2015.
     [Google Scholar]
  84. Viaene, Vincent, Belgium and the Holy See from Gregory XVI to Pius IX (1831-1859). Leuven, 2001.
     [Google Scholar]
  85. Vieillard-Baron, Jean-Louis Vieillard, Le spiritualisme français. Parijs, 2021.
     [Google Scholar]
  86. Voyenne, Bernard, Proudhon et Dieu. Le combat d’un anarchiste. Parijs, 2004.
     [Google Scholar]
  87. Whitmarsh, Tim, Hemelbestormers. Atheïsme in de klassieke oudheid. Amsterdam, 2016.
     [Google Scholar]
  88. Wils, Kaat, De omweg van de wetenschap: het positivisme en de Belgische en Nederlandse intellectuele cultuur, 1845-1914. Amsterdam, 2005.
     [Google Scholar]
  89. Witte, Els, Belgische republikeinen. Radicalen tussen twee revoluties (1830-1850). Kalmthout, 2020.
     [Google Scholar]
  90. ‘De Belgische vrijdenkersorganisaties (1854-1914).’Tijdschrift voor de Studie van de Verlichting, 5 (1977) 1, 127-286.
     [Google Scholar]
  91. ‘Les loges belges vers le milieu du XIXe siècle: lieux de rencontre d’anticléricalisme et de progressisme social modéré.’Tijdschrift voor de Studie van de Verlichting, 4 (1976) 3-4, 493-504.
     [Google Scholar]
  92. Witte, Els, met medewerking van Fernand V.Borné, Documents relatifs à la francmaçonnerie belge du XIXe siècle, 1830-1855. Leuven-Parijs, 1973.
     [Google Scholar]
  93. Wouters, Hubert. Documenten betreffende de geschiedenis der arbeidersbeweging (1853-1865). Leuven, 1966.
     [Google Scholar]
/content/journals/10.5117/TRA2023.1.004.SPIE
Loading
‘Er zijn onder ons naast vurige deïsten ook complete atheïsten die zielsrust putten uit de ontkenning van God’
TRA 32, 93 (2024); https://doi.org/10.5117/TRA2023.1.004.SPIE
/content/journals/10.5117/TRA2023.1.004.SPIE
/content/journals/10.5117/TRA2023.1.004.SPIE
Loading

Data & Media loading...

Keyword(s): antitheïsme; Brussel; natuurlijke religie; ongeloof; vrijdenkersbeweging

Most Cited Most Cited RSS feed

This is a required field
Please enter a valid email address
Approval was a Success
Invalid data
An Error Occurred
Approval was partially successful, following selected items could not be processed due to error