KWALON - Volume 13, Issue 1, 2008

Deze Kwalonbundel is gewijd aan de etnografie met als speciale focus de manieren waarop onderzoek(st)ers trachten een zekere mate van geldigheid tot stand te brengen met betrekking tot een van hun centrale begrippen. Het is geen complete inventarisatie van de geldigheid van de etnografie, maar een verkenning van wat in de praktijk gebeurt.

Mijn belangstelling voor de Marokkaanse traditionele geneeskunde ontstond toen ik in 1979 als psycholoog begon te werken in een Dienst voor Geestelijke Gezondheidszorg voor migranten die pas te Brussel was opgericht. Ik dankte mijn aanstelling vooral aan het feit dat ik ook antropologie had gestudeerd, mij aan het specialiseren was in de Marokkaanse cultuur en hiertoe probeerde Marokkaans-Arabisch onder de knie te krijgen. Brussel telde in die tijd bijna 60.000 Marokkanen. Hun aantal zou in de daaropvolgende jaren verdubbelen. Zij werden 'zichtbaar' in de samenleving en begonnen ook beroep te doen op de hulpverlening die tot dan toe weinig ervaring had in het begeleiden van mensen met een andere cultuur. Mij intrigeerde vooral dat Marokkanen vaak heel eigen opvattingen hadden over de oorzaak en de aard van hun ziekten. Zij beleefden hun ziek zijn ook op een eigen manier. Wat wij een psychische stoornis noemden zagen zij vaak als een aandoening die door demonen werd veroorzaakt. Ze voelden weinig resultaat van de antipsychotica die de psychiater voorschreef en geloofden meer in de tussenkomst van een gebedsgenezer dan in gesprekken met een psycholoog. Ik ondervond vaak dat ikzelf noch andere hulpverleners een antwoord hadden op de problemen waarmee zij zich aanboden. Sommige patiënten wendden zich tot genezers in Marokko. Bij hen voelden zij zich beter begrepen. In de jaren die daarop volgden trachtte ik via mijn begeleiding van Marokkaanse cliënten inzicht te krijgen in de wijze waarop zij hun ziekten, klachten en problemen begrepen en beleefden. Ook legde ik contacten met Marokkaanse genezers in België en Marokko (Hermans, 1981, 1985, 1986, 1991). In onze dienst trachtten we onze cliënten in hun eigen taal op te vangen en een therapeutisch aanbod te bieden dat rekening hield met hun cultuur (Hermans, 1991; Leman & Gailly, 1991). Ook zocht ik naar samenwerking met traditionele genezers en verwees ik sommige patiënten naar hen door.

In het integratiedebat zoals dat in Nederland in de afgelopen jaren wordt gevoerd, speelt onderwijs een hoofdrol. Daarbij wordt aan etnisch gemengde scholen een spilfunctie toegedicht (Gijsbert & Dagevos, 2005, 97). Dit in tegenstelling tot 'zwarte' en 'witte' scholen die als obstakels voor integratie gelden (Onderwijsraad, Bakens voor spreiding en integratie, 2005; Gijsberts, 2004, 145). Er is echter nauwelijks wetenschappelijk bewijs voor deze aannames. Dat wordt ook door de Onderwijsraad onderkend.

Dit onderzoek werd mogelijk gemaakt dankzij de financiële steun van het Bijzonder Onderzoeksfonds van de Universiteit Gent.

Begin jaren negentig deed ik onderzoek onder Russische immigranten in Israël. Toen het verslag daarvan als boek (Siegel, 1998) verscheen, kreeg ik kritiek dat ik daarin met geen woord repte over de maffia. Dat was nog in Israël, in het land dat voor de Russische georganiseerde misdaad van groot belang was bij het vinden van nieuwe markten en waar grote criminele bazen zich vestigden. Ook vanuit andere landen (België, Duitsland, Verenigde Staten) kwamen in die periode berichten over Russische criminele organisaties en over de golven van post-Sovjet immigranten die geassocieerd werden met de Russische maffia. In Nederland vond in de periode tussen 1992-1997 een serie liquidatiemoorden en kidnappings plaats van Russische zakenmannen.

De auteur dankt Edien Bartels van de afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit Amsterdam en de redactie van Kwalon voor hun kritische commentaar op eerdere versies van dit artikel.

Etnografisch onderzoek maakt een hechte band met de onderzoeksgroep noodzakelijk. De onderzoeker is het als regel niet te doen om specifiek gedrag of een bepaalde gebeurtenis sec te belichten, alsof het een losstaand iets betreft. Je wilt aspecten juist kunnen beschrijven zoals ze deel uitmaken van de leefwereld van deze mensen en je gebruikt daarvoor een holistisch perspectief. De onderzoeker probeert daarom bij aanvang de onderzoeksgroep zodanig te benaderen en tracht zich een positie te verwerven die het mogelijk maakt om het dagelijks leven gade te slaan en er eventueel aan deel te nemen. De methode van participerende observatie is hiervoor het meest geëigend.