Tijdschrift voor Taalbeheersing - Volume 32, Issue 1, 2010

In deze bijdrage wordt aan de hand van een beroemd arrest van de Hoge Raad, bekend onder de naam ‘De onwaardige deelgenoot’, gedemonstreerd hoe de Hoge Raad strategisch te werk gaat bij de motivering van zijn beslissing. Beschreven wordt hoe hij de speelruimte die hij heeft binnen de regels voor het voeren van de discussie in cassatie benut om de beslissing de kant op te sturen die volgens hem wenselijk is. Bij de beschrijving van de discussiestrategie van de Hoge Raad wordt gebruik gemaakt van het concept strategisch manoeuvreren zoals dat ontwikkeld is door Van Eemeren (2010) en Van Eemeren en Houtlosser (2006, 2007). Vastgesteld wordt welke keuzes de Hoge Raad maakt bij de selectie van de argumenten uit het topisch potentieel, hoe hij bij deze keuzes rekening houdt met de verwachtingen van het auditorium van de juridische gemeenschap, en welke presentatietechnieken hij daarbij gebruikt. Deze selectie die de Hoge Raad in zijn argumentatie maakt wordt beschreven als een methodisch ontwerp om binnen de speelruimte die de dialectische taken en de institutionele conventies voor het voeren van de discussie in cassatie bieden de discussie in de door in de door de Hoge Raad gewenste richting te sturen.

In het eerste deel van deze tweedelige bijdrage tot de ontwikkelingsgeschiedenis van het argumentatieve discours wordt aan de hand van een vergelijking van de teksthandelingsstructuur van een quaestio uit Thomas van Aquino’s Summa Theologiae met het taalhandelingspatroon van het rituele interactiegenre altercatio de hypothese uitgewerkt dat het tekstmodel van het rituele twistgesprek als model voor de inrichting van de (scholastische) disputatio heeft gediend. In het tweede deel, dat in de volgende aflevering van dit tijdschrift verschijnt, wordt meer in den brede betoogd dat verbaal-rationele methoden om (potentiële) conflicten op te lossen in relevante opzichten voortbouwen op pre-rationele, zo niet proto-argumentatieve vormen van geschilbeslechting.

In de zogenoemde ‘uitgebreide versie’ van de pragma-dialectiek, de argumentatietheorie waarin de retorische dimensie geïncorporeerd wordt binnen het kader van de dialectiek, vervult de notie ‘strategisch manoeuvreren’ een analytische functie. In dit artikel wordt deze analytische notie op een empirische wijze geïnterpreteerd, zodanig dat er drie toetsbare predicties over het discussiegedrag van gewone taalgebruikers uit kan worden afgeleid: (1) gewone taalgebruikers zijn zich, op pre-theoretisch niveau althans, min of meer ervan bewust wat de dialectische verplichtingen in een discussie behelzen en waar precies de grenzen van het dialectisch kader gesitueerd moeten worden (2) gewone taalgebruikers gaan ervan uit dat hun gesprekspartners zich, tot op zekere hoogte althans, evenzeer bewust zijn van de dialectische verplichtingen waaraan ook zijzelf gecommitteerd zijn (3) gewone taalgebruikers gaan ervan uit – en gaan ervan uit dat hun gesprekspartners daar ook van uitgaan - dat discussianten die zich schuldig maken aan een overtreding van de regels voor kritische discussie, onredelijk discussiegedrag vertonen waarop zij kunnen worden aangesproken en terechtgewezen. Na een korte bespreking van al eerder verricht empirisch onderzoek waarin predictie 1 centraal stond, wordt de opzet en resultaten van twee experimenten besproken waarin is nagegaan of predictie 2 en 3 geconfirmeerd kunnen worden.