Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken - Volume 23, Issue 2, 2007

Sinds het midden van de jaren negentig heeft het Nederlandse arbeidsmarktbeleid een diepgaande verandering ondergaan, die van de privatisering van de re-integratie. De leidende gedachte hierbij was en is dat meer ruimte voor marktwerking en concurrentie de effectiviteit en de efficiëntie van het arbeidsmarktbeleid vergroot. Aanleiding hiervoor was een vernietigende evaluatie van de commissie-Van Dijk (1995) van de tripartiete structuur van de Arbeidsvoorziening. Die tripartiete structuur, die pas in 1991 was ingesteld, hield in dat vertegenwoordigers van de werkgevers, van de vakbonden en van de gemeenten gezamenlijk de publieke arbeidsvoorziening bestuurden. Bedoeld om de betrokkenheid van werkgevers en werknemers bij de arbeidsvoorziening te vergroten, constateerde de commissie-Van Dijk dat ze vooral had geresulteerd in veel onderling gekrakeel dat de arbeidsvoorziening vleugellam had gemaakt.

In 2006 zijn meer dan 22 studies uitgevoerd naar de werking van de Wet SUWI, de effecten van de structuur van de wet- en regelgeving op het functioneren van de re-integratiemarkt in Nederland en naar de ontwikkelingen op die re-integratiemarkt zelf. Het lijkt een goed moment om de opbrengsten van die studies in beeld te brengen: dat doen we dan ook in de onderhavige bijdrage. Het verzoek was een antwoord te geven op een drietal vragen ten behoeve van dit nummer van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken. Doelstelling is via een review op de 22 evaluatiestudies een beeld te krijgen van de mate waarin re-integratiediensten, althans volgens deze evaluaties, succesvol zijn gebleken. We gaan daarbij ook specifiek in op de vraag of deze studies voldoende informatie bevatten om tot een afgewogen oordeel te kunnen komen over de mate van succes.

De kern van deze bijdrage is gebaseerd op een onderzoek dat de auteurs in de periode van juni tot en met september van 2006 hebben uitgevoerd voor het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en waarover gerapporteerd is onder de titel: De re-integratiemarkt geijkt. Evaluatie introductie marktwerking bij re-integratie van niet-werkenden (Mallee et al., 2006). De opdracht was om, op basis van door verschillende onderzoeksbureaus uitgevoerde evaluaties, vast te stellen in hoeverre de re-integratiemarkt in de praktijk 'goed' werkt en te beoordelen in hoeverre bij de totstandkoming van deze markt is voldaan aan de spelregels die de overheid heeft geformuleerd voor het functioneren van de geprivatiseerde re-integratiemarkt.

Met de invoering van de Wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen (SUWI) in 2002 is een concurrerende re-integratiemarkt ontstaan met meerdere aanbieders van re-integratiediensten. Deze privatisering is een geleidelijk proces geweest. Met de opkomst van private re-integratie werd de gedwongen winkelnering bij Arbeidsvoorziening stopgezet. Arbeidsvoorziening werd opgeknipt in een aantal onderdelen, waarbij de re-integratiedienstverlening op de private markt werd ondergebracht in Kliq, dat overigens inmiddels overgenomen is. Privatisering van de re-integratie van bijstandsgerechtigden is met de introductie van de Wet werk en bijstand (WWB) goed op gang gekomen.

Loyaliteit kun je kopen. Dat althans vinden werkgevers. Het verloop uit hun bedrijven is te hoog en dus proberen zij de werknemer met geld te verleiden zijn vertrek uit te stellen of zelfs helemaal te vergeten. Het zijn dezelfde werkgevers die steunen en kreunen over het ontslagrecht, dat hen als een molensteen om de nek hangt. Met droge ogen.

De opbrengsten van werk spelen een belangrijke rol in het leven van mensen, niet enkel vanwege de inkomsten en de status die het werk met zich meebrengt, maar ook vanwege de inhoud van het werk zelf, de mogelijkheden tot persoonlijke ontwikkeling en de contacten met collega's (Kalleberg, 1977; Kalleberg & Mastekaasa, 2001; De Beer, 2001). Algemeen geluk in het leven blijkt in belangrijke mate te worden bepaald door de tevredenheid die men weet te 'produceren' op het werk (Layard, 2005). Deze baantevredenheid straalt uit naar andere levensdomeinen en omgekeerd kan werkstress een negatieve invloed hebben op het leven buiten het werk.

Heel wat auteurs beweren dat de relatie tot het werk veranderd is en dat ten gevolge daarvan de loopbaanmodellen en loopbaanperspectieven van jonge mensen zich eveneens hebben gewijzigd. De traditionele, lineaire loopbaan, waarin iemand tijdens zijn actieve leven, in het ideale geval, één job uitoefent of ten minste eenzelfde carrièrepad volgt in dezelfde tewerkstellingsector of zelfs bij dezelfde werkgever, zou nagenoeg verdwenen zijn of alleszins zeldzaam geworden (Beck, 2000; Castells, 1996; Du Bois-Reymond et al., 2001; Hesselink & Van Vuuren, 1999; Hyman, 2004; Te Poel, 1999). Het dimmen van de lineaire loopbaan wordt in verband gebracht met een culturele ontwikkeling, meer bepaald een verandering in de opvatting over zelf en werk. Jonge mensen zouden groei nu in de eerste plaats in verband brengen met zelfverwezenlijking, eerder dan met verwezenlijking in het werk of in het gezinsleven (Du Bois-Reymond et al., 2001; Honneth, 2004a, 2004b). Verwezenlijking in werk en gezin zouden daarentegen slechts als zinvol worden beleefd als zij bijdragen tot zelfverwezenlijking. Precies daarom verwachten verschillende auteurs dat jonge mensen afwijzend staan ten opzichte van langetermijnloopbaanengagementen (bijvoorbeeld Laskawy, 2005). Zij verwachten daarom dat het lineaire loopbaanmodel minstens ten dele wordt vervangen door een meer flexibele, 'spiraalvormige' loopbaan, gekenmerkt door frequente wissels van jobs, carrièrepaden, werkgevers en tewerkstellingsectoren (Brousseau & Driver, 1998; Larsson et al., 2001).

Over de combinatie van arbeid en privéleven is de laatste jaren al veel geschreven, zowel in de wetenschappelijke literatuur als in de media. Het onderwerp komt op de voorgrond door de veranderingen die zich de laatste decennia op de arbeidsmarkt voordoen. Een van die veranderingen is de grote stijging van de arbeidsparticipatie van vrouwen. Waar voorheen mannen uit werken gingen om voor brood op de plank te zorgen en vrouwen thuis bleven voor het huishouden en de kinderen, ontstaan er nu meer en meer tweeverdienersgezinnen. Vrouwen hebben nu ook verantwoordelijkheden en verplichtingen buitenshuis, die soms in conflict treden met hun verantwoordelijkheden binnen het gezin. Ook mannen krijgen meer en meer met combinatieproblemen te maken. Mannen proberen tegenwoordig meer tijd te maken voor de kinderen en zien zich vaak genoodzaakt om zelf een deel van het huishouden te doen. Zeker mannen die in het kader van co-ouderschap na echtscheiding een deel van de tijd alleen instaan voor de opvoeding en verzorging van hun kinderen kunnen meespreken over de combinatieproblematiek.

De arbeidsmigratie vanuit Oost-Europa naar Nederland heeft een kort verleden en een onzekere toekomst. In de jaren zestig van de vorige eeuw kwamen de arbeidsmigranten uit landen rond de Middellandse Zee, niet uit Oost-Europa. Toen in de jaren negentig Poolse seizoenarbeiders massaal in Duitsland gingen werken, voerde Nederland een restrictief toelatingsbeleid. Sinds de eeuwwisseling echter is het aantal werknemers uit Oost-Europa dat in Nederland werkt sterk toegenomen.

Justus Veenman (2006) (red.). Nieuwe ongelijkheden op de transitionele arbeidsmarkt. De kansen en risico's voor allochtone werknemers. Amsterdam: Aksant (NWO-reeks Sociale Cohesie 2006). ISBN 978 90 5260 222 9, 192 blz., € 19,50