KWALON - Volume 12, Issue 1, 2007

In het verrassend rijk geïllustreerde boek Handgeschreven Wereld van Hogenelst en Van Oostrum (Prometheus, 1995) geven de auteurs een beeld van de vele soorten documenten geproduceerd in de Middeleeuwen in het Nederlands cultuurgebied. Dergelijke documenten zijn ooit gevonden en weer netjes bewaard en opgeborgen. Maar voor het onderzoek van historici en letterkundigen zouden ze eigenlijk toegankelijk moeten zijn.

Laatst vroeg ik tijdens een college aan studenten communicatiewetenschap een gedachte-experiment uit te voeren. Deze studenten volgden eerder een onderzoeksseminar waarin zij in kleine groepen een empirisch-kwalitatief onderzoek uitvoerden naar de betekenis van mediagebruik (televisiekijken door ouderen, lezen van een meidenblad door tienermeisjes, de beleving van narratieve televisiereclames of sensationele krantenfoto's), of naar de beleving van het communicatieklimaat onder medewerkers van een grote organisatie. Ik vroeg de studenten zich voor te stellen hoe anders hun kwalitatieve onderzoek naar deze diverse thema's er uit had gezien als zij hun gegevens niet verzameld hadden met persoonlijke interviews maar met focusgroepen. Diverse reacties kwamen uit de zaal.

Het essay van Martine van Selm over focusgroeponderzoek geeft een interessante dwarsdoorsnede van het nut en gebruik van focusgroepen in het kwalitatief onderzoek. Haar inleiding beschrijft in grote lijnen de aandachtspunten die van belang zijn bij de keuze en het gebruik van deze dataverzamelingstechniek. Het gebruikte idioom verraadt daarbij haar academische achtergrond, en dat is plezierig. Plezierig omdat het onder andere laat zien dat ook in kwalitatief marktonderzoek wetenschappelijke principes en werkwijzen bewust en met zorg (kunnen) worden gehanteerd.

Aan handelingsonderzoek of actieonderzoek kan men, vergelijkbaar met de adjectieven 'kwantitatief' en 'kwalitatief', het adjectief 'participatief' toekennen. Net zoals andere stromingen van sociaal-wetenschappelijk onderzoek zich baseren op een theoretische invalshoek, zoals de fenomenologische, hermeneutische of een vorm van constructionistische benadering, kan men van handelingsonderzoek zeggen dat deze zich met name fundeert in een kritische benadering. De reden daarvoor is dat handelingsonderzoek vanaf de start gericht is op het bewerkstelligen van concrete verandering van gecontextualiseerd handelen, dat wil zeggen op transformatie van handelingscontexten. Handelingsonderzoek richt zich op verruiming van zelfgestuurd handelen en op controle over de handelingscontexten om dat mogelijk te maken. De nieuwe kennis die in handelingsonderzoek wordt geproduceerd dient 'action-able' en/of 'operation-able' te zijn. Het zet direct aan tot handelen.

Ik hoor erbij. Ik ben een dokter. Tijdens de studie geneeskunde kregen we filosofie. We leerden over het medisch discours, over subjecten, objecten, verdingelijking – ik (als subject) heb een lichaam (een object dat in het medisch discours losstaat van het ik als subject). Filosofie vond ik een mooi vak. Nu pas snap ik dat het me hielp om na te denken over het evenwicht tussen erbij horen en afstand houden. Ik was een kritische student. Ik vond veel dokters horken, ik vond dat ze onzorgvuldig waren ten opzichte van de individuele patiënt. Ik wilde er niet bij horen. Ik studeerde óók bestuurskunde. Bij een mondeling examen filosofie vroeg de hoogleraar me naar mijn rol in de geneeskunde. Ik zei dat ik een buitenstaander wilde zijn die de geneeskunde van binnenuit wilde veranderen. Hij vroeg: 'Kun je echt een buitenstaander zijn? Ben je niet zelf al gevormd ín de geneeskunde? Maak je er niet allang deel van uit?' Ik schrok.

Dit artikel beschrijft enkele methodologische aspecten van praktijkonderzoek, specifiek gericht op casuïstiek in het sociaal werk. In de meeste sectoren van het welzijnswerk in Vlaanderen vinden regelmatig teamvergaderingen plaats, waarin casusbesprekingen een vaste plaats innemen. Dagelijks selecteren sociale werkers praktijkervaringen of 'gevallen' die ze via een mondelinge of schriftelijke tekst reconstrueren en voorleggen aan anderen. Dit doen ze al jarenlang.

Kwalitatief marktonderzoek is vaak gericht op inzicht in de betekenis die individuen vanuit hun belevingswereld toekennen aan een gegeven fenomeen. Deze betekenistoekenning wordt bepaald door meerdere psychische factoren. Hierbij zijn drie dimensies te onderscheiden, namelijk de conatieve (gedragsinclinaties), de cognitieve en de affectieve dimensie. Marktonderzoek naar de beleving van een product of een ander fenomeen kan deze drie dimensies omvatten.

Voor de scriptieprijs 2004-2005 zijn twaalf scripties ingezonden en ter beoordeling aan de jury voorgelegd.

Op dinsdag 7 november 2006 vond in de groene omgeving van de Universiteit Antwerpen, Campus Drie Eiken, het eerste symposium 'Kwalitatief sterk' plaats. De inschrijvingen voor dit symposium waren een tijdje op voorhand al afgesloten en bijna 130 belangstellenden woonden deze dag bij. Met het symposium wordt een belangrijke stap gezet in de ontwikkeling van een netwerk van kwalitatieve onderzoekers in Vlaanderen. Tot voor kort waren kwalitatieve onderzoekers immers aangewezen op de Nederlandse collega's die met het tijdschrift KWALON en regelmatige bijeenkomsten ook voor Vlaamse onderzoekers een forum vormden waar ze elkaar konden vinden en waar ze ervaringen en inzichten konden delen. Het eerste Vlaamse symposium bracht een evenwichtige mix van presentaties en workshops en, heel belangrijk, het bood Vlaamse onderzoekers gelegenheid elkaar te leren kennen.

Het acroniem in de titel staat voor Qualitative Research in the Social Sciences in Europe. Euroqual is een programma van de European Science Foundation. Het loopt parallel aan het ESF-programma 'Quantitative Methods in the Social Sciences' (QMSS). Het gaat hier om een zogenoemde Research Networking Program (RNP) van de European Science Foundation. Euroqual is een vijfjarig programma met een totaal budget van (momenteel) € 768.000. Dit 'momenteel' slaat op de financieringsstructuur van het programma. Aangezien de partners bijdragen aan het budget van een RNP, bepaalt het aantal partners de hoogte van het budget. Ten tijde van de eerste bijeenkomst van de stuurgroep was de ESF nog in onderhandeling met Frankrijk over deelname aan Euroqual. Het budget kan dus nog toenemen.

Naar aanleiding van de Week van de Chronisch Zieken organiseerde de Kenniskring Transities in Zorg van de Hogeschool Rotterdam een symposium over het doen van participatief onderzoek met jongeren in de gezondheidszorg. Tijdens de middag stonden diverse projecten centraal waarin jongeren met een chronische aandoening of beperking niet alleen het object van onderzoek zijn, maar zelf ook actief participeren als medeonderzoekers.

Onder de titel 'Berliner Methodentreffen Qualitative Forschung' organiseert het Institut für Qualitative Forschung van de Freie Universität Berlin jaarlijks een tweedaagse conferentie, in samenwerking met onder meer de vakgroep pedagogiek en psychologie, CeDiS – het Center für Digitale Systeme, en ZUMA – Zentrum für Umfragen, Methoden und Analysen. De conferentie omvat een zeer gevarieerde reeks Forschungswerkstätten – met een soort consultatiefunctie, workshops, Mittagsvorlesungen en Abendlecture, met het nadrukkelijke doel om multidisciplinaire samenwerking en discussie te bevorderen. Hieronder een overzicht van de Forschungswerkstätten en workshops op de conferentie van 2006.

Ben jij een beginnende kwalitatieve onderzoeker? Of heb je al wat ervaring maar zit je af en toe met methodologische vragen? Dan ben je misschien op zoek naar wat ondersteuning of een klankbord? Wel, in 2007 start Kwalitatief Sterk opnieuw met twee intervisiegroepen omtrent kwalitatief onderzoek in Antwerpen en Gent.

Dit boek is bedoeld voor studenten en onderzoekers die zich bezighouden met empirisch-fenomenologisch onderzoek. De empirisch-fenomenologische methode zoals Ilja Maso deze uitwerkt, richt zich specifiek op het zo diep mogelijk doordringen in onze eigen ervaringen en die van anderen. Zowel de opzet van het boek als de titel suggereert dat de onderzoeker concrete handvatten aangereikt krijgt om empirisch-fenomenologisch onderzoek te verrichten. Of dit terecht is, evalueren we aan de hand van de hoofdstukindeling en de begrippen uit de ondertitel: theorie en praktijk van empirisch-fenomenologisch onderzoek.

Beste Eric Ettema en Berna van Baarsen,

Beste Ilja Maso,

Wanneer je onderzoek gaat doen, wil je het liefst zo snel mogelijk aan de slag: een vragenlijst maken en mensen interviewen. Hiermee ga je echter voorbij aan belangrijke stappen. Het is bijvoorbeeld maar de vraag of bij het probleem dat je gaat onderzoeken, wel een vragenlijst hoort. Deze tekst op de achterflap maakt al duidelijk dat Van der Kaap haar pappenheimers kent. In een kloek werk van ruim 300 pagina's (voor die prijs!) worden de keuzes bij het maken van een onderzoeksopzet aan de hand van allerlei praktijkvoorbeelden beschreven. Het boek is bedoeld voor studenten die tot communicatiekundige worden opgeleid. Onderzoek doen zij meestal niet zelf, maar zij moeten het kunnen uitbesteden en beoordelen en daarvoor moeten zij op de hoogte zijn van de keuzes die in opzet en uitvoering van een onderzoek een rol spelen. Ieder hoofdstuk behandelt een bepaalde competentie die de junior of senior communicatiekundige moet hebben, zoals het herkennen en analyseren van een communicatieprobleem, het definiëren van de onderzoeksvraag, het kiezen van een passend onderzoeksontwerp, het verzamelen van gegevens, het uitvoeren van de analyse, het rapporteren van het onderzoek en de resultaten gebruiken als input voor beleidsaanpassingen. In elk hoofdstuk wordt daarbij gebruikgemaakt van voorbeeldschetsen. Doordat de voorbeelden een quasireële vorm hebben (basisschool Roosje, dameszaak For You, het Ministerie van Algemene Zaken en thuiszorgorganisatie Weltevreden) en in verschillende hoofdstukken terugkeren, kan de abstracte informatie over onderzoek doen op vele manieren worden uitgelegd en van toelichting worden voorzien. In een bijlage zijn voor elk hoofdstuk vragen opgenomen, zodat de studenten gericht aan de slag kunnen.

'Zie je uitkeringsgerechtigden tegenwoordig als criminelen?' vroeg een collega me, wijzend naar het boek van Noaks en Wincup op mijn bureau. Ter voorbereiding op een onderzoek naar fraude in de sociale zekerheid leek het me goed eens te kijken wat een criminologische invalshoek kan opleveren. Volgens de flaptekst is het boek van Noaks en Wincup uitermate geschikt voor deze taak: 'a comprehensive guide to both the theory and practice of qualitative criminological research (...), an invaluable resource for students, researchers, lecturers and trainers, helping them to undertake effective research in criminology and related disciplines'.