KWALON - Volume 13, Issue 2, 2008

In de wetenschap geldt het adagium dat men elkaar scherp moet houden. Dat komt er dan op neer dat we discussie aangaan als we menen dat het een en ander niet helemaal goed is geformuleerd. Het zijn intelligente scherpslijpers, tenminste, zo wordt dat nogal eens voorgesteld. Maar scherpslijperij is alleen mogelijk als je het grotendeels met elkaar eens bent, uitgaat van een breed gebied van gedeeld inzicht en er alleen over een bepaald verschijnsel of onderzoeksuitkomst nog wat onzekerheid is in de juiste benaming. Wat goedbedoelde pennenstrijd kan je dan flink vooruitbrengen.

Met Harrie Jansen erger ook ik mij wel eens aan het slecht gefundeerd taalgebruik in onderzoek dat zichzelf als kwalitatief presenteert. Wat vaak Grounded Theory wordt genoemd, is het niet en wat het wel lijkt te zijn, wordt niet als zodanig benoemd (Boeije, 2005). Het is mij echter niet helemaal duidelijk aan wie Jansen zijn boodschap richt. Om te beginnen het punt dat het veldboeket aan kwalitatieve benaderingen te weinig zichtbaar zou zijn, dan wel te weinig wordt geëxpliciteerd. Vanuit die gedachte heb ik destijds voorgesteld in het tijdschrift KWALON de rubriek Stromingen op te nemen, niet alleen om het palet aan mogelijke vormen van kwalitatief onderzoek meer onder de aandacht te brengen, maar ook om de automatische connotatie van kwalitatief onderzoek met de gefundeerde theoriebenadering te nuanceren en onderzoekers te inspireren tot wat meer creativiteit in het gebruik van methoden. Als redactielid van KWALON mag dit bij Jansen bekend verondersteld worden, en het is dan ook vreemd dat hij dit niet meeneemt in zijn kritiek, zoals Paul ten Have in zijn reactie terecht opmerkt. Ook in een aantal cursussen van KWALON (kwalitatief interviewen, kwalitatieve analyse, methodologische kwaliteit, discoursanalyse) wordt expliciet ingegaan op stromingen in kwalitatief onderzoek en de implicaties daarvan voor het onderzoek, met hetzelfde doel als hiervoor voor de rubriek Stromingen is aangegeven. In de jongste publicatie van Evers (2007) waaraan zowel mensen van binnen als buiten KWALON hebben meegewerkt, is zelfs aan auteurs gevraagd hun werk te typeren in het licht van de daar behandelde stromingen. In die zin zou je kunnen zeggen dat Jansen op zijn wenken bediend wordt.

In KWALON 35 startte Harrie Jansen vorig jaar een discussie over de manier waarop de term 'kwalitatief' gebruikt wordt en soms gecultiveerd wordt in wat hij aanduidt als 'het kwalitatieve kamp'. Zo'n kritische zelfreflectie van iemand die aan de wieg heeft gestaan van het platform en het tijdschrift met een vaandel waarin de term 'kwalitatief ' een prominente plaats inneemt, is opmerkelijk. In de reacties op het artikel van Jansen worden vooral relativeringen en nuanceringen aangebracht. Paul ten Have wijst in hetzelfde KWALON-nummer op de verschillen tussen degenen die kwalitatief onderzoek verbinden met maatschappijkritische 'bevlogen' pretenties en degenen die sceptisch staan tegenover een dergelijke koppeling. Tineke Abma bepleit samenwerking en integratie van kwalitatieve en kwantitatieve methoden. Daar sluiten we ons van harte bij aan. Toch lijkt het mij goed om dieper in te gaan op de mechanismen die ten grondslag liggen aan de door Jansen gewraakte en gevreesde 'eenheidscultivering' van een bepaalde methodologische benadering van onderzoek. Mijn stelling is overigens dat 'eenheidscultivering' geen privilege is van (bepaalde stromingen binnen) kwalitatief onderzoek (zoals Jansen suggereert), maar minstens zo sterk is bij kwantitatief onderzoek. Beide processen versterken elkaar en kunnen beschouwd worden als keerzijden van eenzelfde medaille. Daarom is het relevant om die medaille nader onder de loep te nemen: het categoriseren van onderzoeksbenaderingen en met name de manier waarop die categorisering gebruikt wordt.

Het betoog van Harrie Jansen in KWALON 35 kan worden opgevat als een essay, in de zin dat de tekst elementen bevat van een 'subjectief gekleurde verhandeling over een wetenschappelijk onderwerp, gekenmerkt door een goede, persoonlijke stijl'. Het is een goede zaak dat onderzoekers zich van tijd tot tijd bewust zijn, of worden, van de positionering van hun favoriete onderzoeksmethoden binnen het grotere geheel ('veldboeket') van onderzoeksmethoden. Dit geldt a fortiori voor hen die zich bezighouden met onderzoek in opdracht, met een betalende opdrachtgever. Onderzoek in deze context is gericht op concrete uitkomsten die idealiter direct toegepast kunnen worden om een praktisch, geldgerelateerd probleem te helpen oplossen. Er is in deze context verhoudingsgewijs weinig aandacht voor reflectie op de gehanteerde onderzoeksmethodieken.

Op de eerste plaats mijn waardering voor de moeite die liefst vijf lezers hebben genomen om te reageren op mijn korte essay; twee al in nummer 35 en nu nog eens drie. Zoals vaak zijn de collega's het meer eens met waar ik vóór ben (specificeer!) dan met mijn analyse – die vindt minder steun.

Levensverhalen zijn voor een wetenschapper een gevaarlijk onderwerp. Want wat is er vluchtiger en onbetrouwbaarder dan dat? Elk levensverhaal is een uniek gegeven, dat voor iedere persoon anders is. Daarnaast is een levensverhaal gebonden aan de situatie waarin het wordt verteld en daarmee variabel. Sommige psychologen beweren zelfs dat mensen niet één groot verhaal over hun leven hebben, maar dat er alleen vele fragmenten zijn. Omdat het perspectief op het eigen leven verandert met het verstrijken van de tijd veranderen levensverhalen ook door de tijd. Een levensverhaal is daarom ook nooit af.

Bij de toepassing van observatie in de sociale wetenschappen is de onderzoeker vaak zelf fysiek aanwezig in en neemt hij deel aan de onderzochte praktijk. Dat ligt voor de hand wanneer het gaat om het verkrijgen van insiderinformatie over gedragingen, relaties en betekenisvolle objecten in de onderzochte groep. In dit artikel wordt een kritische blik geworpen op het deelnemen aan de eigen observatiesetting. Komt de fysieke aanwezigheid van de onderzoeker de kwaliteit van het onderzoek wel ten goede?

In 2005 en 2006 deed ik gedurende anderhalf jaar een studie naar het sociaal kapitaal van Marokkaanse vrouwen in Delfshaven, een 'achterstandswijk' in Rotterdam. Daarbij zocht ik naar de rol van de constructen gender, etniciteit en klasse in de vorming en de effecten van sociaal kapitaal. Sociaal kapitaal vatte ik op in de traditie van Bourdieu als het netwerk van de vrouwen, maar vooral ook de hulpbronnen die zij uit hun netwerken kunnen mobiliseren. Het doel was om niet alleen netwerken en hulpbronnen in kaart te brengen, maar echt uitspraken te kunnen doen over de mechanismen van sociaal kapitaal en vooral ook hoe in- en exclusie plaatsvindt (zie Van den Berg, 2007).

De vele gezichten die de fenomenologie kent zijn in deze bundel beperkt tot een tiental: Husserl, Heidegger, Sartre, Arendt, Levinas, Merleau-Ponty, Ricoeur, Van den Berg, Derrida en Peirce. Dat houdt een keuze in die de redacteur in zijn inleiding niet echt op een bevredigende manier weet te verantwoorden. Dat is ook onbegonnen werk, omdat elke keuze uit de vele gegadigden in een bepaalde zin onontkoombaar arbitrair is. Toch is het een goed idee om op gezette tijden een overzicht als dit te laten verschijnen. Het denken van de besproken fenomenologen is zo rijk, dat ze het waard zijn om keer op keer vanuit een nieuw tijdsperspectief geportretteerd te worden. Het levert vaak nieuwe, maar bijna altijd verrassende gezichtspunten op. Het boek is bedoeld als kennismaking voor bijna iedereen: voor beroepsfilosofen, voor studenten van universiteiten en hogescholen en voor een breder in filosofie geïnteresseerd publiek.

Veel dank aan Bas Levering voor zijn kritische bespreking van De vele gezichten van de fenomenologie en zijn uiteindelijk oordeel dat het boek een 'aanwinst' is. Een gedetailleerde reactie op de recensie lijkt me onnodig, niet alleen omdat ik de kritiek, of in ieder geval een deel daarvan, niet wil 'wegredeneren', maar ook omdat ik denk dat aan veel aanmerkingen twee meer algemene bezwaren ten grondslag liggen, waarop ik graag kort wil reageren. Hopelijk wordt de inzet van het boek dan nog wat duidelijker.

De reactie van Ciano Aydin op mijn bespreking van zijn interessante bundel is niet de krampachtige verdediging die je in reacties op recensies al te vaak tegenkomt. Ze vormt een welkome aanvulling op mijn bespreking. Over onze verschillen in inzicht kan de lezer nu zelf oordelen. Aydin heeft me in een begeleidend schrijven bij zijn repliek ook nog eens voor een aantal spellingsslordigheden in mijn recensie behoed. Dank daarvoor.

In dit boek wordt een gerenommeerd instrument voor organisatieontwikkeling en -verandering omgezet in een meer algemene onderzoeksbenadering, waar onderzoek en veranderingsgerichte interventie in samengaan. De schrijfster wil een nieuw instrument toevoegen aan het koffertje van de onderzoeker. Ikzelf herken Appreciative Inquiry – voortaan AI – als weer een nieuwe telg binnen de steeds verder uitdijende familie van actieonderzoeksbenaderingen (of handelingsonderzoek). De schrijfster spreekt liever over 'een nauwe verwantschap' met actieonderzoek (p. 64). Het belangrijkste verschil tussen action research en AI is, dat action research vanaf het begin problemen wil oplossen, dus uitgaat van wat er 'mis' is. AI daarentegen vertrekt van wat er bereikt is, van wat er goed gaat, waar de sterke punten liggen, zo meent zij (p. 63-65). Is hier sprake van een tegenstelling? Wat kan het voordeel zijn van specifiek deze positieve benadering? Ik denk dat er niet echt sprake is van een tegenstelling en dat een positief opbouwende communicatie eigenlijk al het halve werk is van een succesvol actieonderzoeksproject.

Mario Rutten heeft onderzoek verricht in India, Maleisië, Indonesië en bij Indiase migranten in Londen. Zijn belangstelling richt zich op economie, politiek, globalisering en migratie; zijn publicaties gaan over boeren, handelaars, fabrikanten en fabrieksarbeiders.

Wie in een bibliotheek met wetenschappelijke werken op zoek gaat naar literatuur over het gebruik van software voor kwalitatief onderzoek, moet meestal met weinig tevreden zijn. In vergelijking met de lange rij boeken over pakketten voor statistische analyse, is het aantal handleidingen voor softwareprogramma's als NVivo, Altlas-ti, Maxqda, HyperResearch eerder beperkt. De meeste gespecialiseerde software voor kwalitatief onderzoek is dan wel wat jonger en wellicht nog steeds minder verspreid dan haar kwantitatieve tegenhangers, toch zijn goede handleidingen zeker niet overbodig.

Onder de titel 'Perspectieven op kwalitatieve dataverzameling' organiseerde Kwalitatief Sterk op dinsdag 29 januari 2008 haar tweede symposium in het gebouw van de Afdeling Sociaal Werk van de Artevelde Hogeschool in Gent.

Tot nu toe is casestudyonderzoek vooral gebruikt voor het exploreren van situaties met het doel om over deze situaties theorie te ontwikkelen. Niet eerder is er uitgebreid gepubliceerd over het toetsen van theorie door middel van de gevalstudie. Jan Dul en Tony Hak beschrijven in hun boek Case Study Methodology in Business Research structuren en richtlijnen om proposities te testen door middel van casestudyonderzoek. Op 1 november jongstleden werd er door het Erasmus Research Institute of Management (ERIM) een seminar georganiseerd ter gelegenheid van het verschijnen van dit boek. Vanwege het vernieuwende onderwerp en de aangekondigde sprekers was er zeer veel animo om deze bijeenkomst bij te wonen. De organisatie had een groot aantal aanmeldingen moeten weigeren, maar dankzij mijn vroege aanmelding kon ik, net als zo'n vijftig anderen, hierbij aanwezig zijn.

Op vrijdag 14 maart j.l. organiseerde DANS in samenwerking met het Veteranen Instituut en de Universiteit Twente een symposium onder de titel 'Interviews uit de Kast'.

Op 2 november 2007 vond 's middags in het Academisch Medisch Centrum te Amsterdam een symposium plaats onder de titel 'Kwalitatief onderzoek: een update. Eigentijdse methoden voor toepassing in gezondheidszorgonderzoek'. De belangstelling was groot, want het symposium werd door zeker honderd mensen bezocht. Qua sprekers leek dit symposium sterk op het eerste symposium van de Belgische zusterorganisatie Kwalitatief Sterk, dat bijna een jaar eerder – op 7 november 2006 – in Antwerpen plaatsvond (zie het verslag van Reginald Deschepper in KWALON 34, 12(1) p. 42-44). Ook daar waren de key-note sprekers Harrie Jansen, Etienne Vermeire en Clive Seale. Het verschil was dat deze sprekers nu met een ander verhaal kwamen of hun bijdrage met nieuw onderzoek hadden onderbouwd. Verder was het zo, dat na elke key-note spreker een onderzoeker volgde met een presentatie over een onderzoek uit de gezondheidszorgpraktijk volgens de methode, die in de key-note uiteengezet was.