KWALON - Volume 15, Issue 1, 2010

Het vaststellen van de wetenschappelijke kwaliteit van kwalitatief onderzoek is een moeilijk onderwerp en lokt veel discussie uit. Terwijl er voor kwantitatief onderzoek algemeen erkende criteria zijn (bijvoorbeeld in de medische sector bij de beoordeling van geneesmiddelenonderzoek) ontbreekt er overeenstemming over de criteria waaraan kwalitatief onderzoek moet voldoen. Kwalitatief onderzoek is niet een duidelijk omschreven manier van onderzoek doen; er is een grote diversiteit aan stromingen, tradities, methoden van dataverzameling, van analyse en van verspreiding. Die grote variatie maakt het moeilijk om criteria op te stellen waarin alle onderzoekers zich kunnen vinden en waaraan alle studies moeten voldoen. Tegelijkertijd maakt de diversiteit de noodzaak van een kwaliteitskader alleen maar urgenter. Aan de hand van zo'n kwaliteitskader zou het terrein kunnen worden afgebakend van wat we wel en niet tot het kwalitatieve onderzoek rekenen en welke eisen we eraan stellen.

Kwalitatief onderzoek produceert grote hoeveelheden ruwe data, wat kwalitatieve data-analyse vaak complex en veeleisend maakt en van de onderzoeker(s) flexibiliteit, ervaring en vaardigheden verlangt. Onze stelling is dat in veel kwalitatief onderzoek aan deze complexiteit onvoldoende recht wordt gedaan, doordat in de dagelijkse praktijk vaak door tijdsdruk de pragmatiek overheerst of vaardigheden ontbreken om tot diepgaande analyse te komen. Daarmee gaat veel van de rijkdom en context van kwalitatieve data verloren. Wij pleiten daarom voor het toepassen van het bekende concept 'triangulatie' – traditioneel gedefinieerd als het toepassen van meerdere dataverzamelingsmethoden in een studie – op kwalitatieve data-analyse, om zo de diepte, kwaliteit en eventueel reikwijdte van de bevindingen te vergroten. Analysetriangulatie wordt nog niet veel toegepast, maar is volgens ons een realistische en bruikbare strategie om de methodologische kwaliteit van kwalitatief onderzoek verder te verhogen. Deze strategie is ook geschikt voor onderzoekers die kwalitatief onderzoek doen buiten de 'academie'. Wij werken een en ander hierna uit.

Analysetriangulatie als procedure om de kwaliteit van kwalitatief onderzoek te verhogen is niet zonder problemen (Mason, 2002: 190-191). De insteek die Van Staa en Evers nemen om de lastige en tijdrovende analysemethoden van kwalitatief onderzoek te omzeilen, lijkt daarom niet bruikbaar voor praktijkgerichte kwalitatieve onderzoeksprojecten. Het is meer een procedure om de vaak rechtlijnige resultaten van onderzoekers binnen de 'academie' aan de kaak te stellen en een pleidooi voor een complexere afweging bij het gebruik en de presentatie van resultaten uit een kwalitatief onderzoek.

Het essay van AnneLoes van Staa en Jeanine Evers is bijzonder prikkelend. Ze streven naar een verbetering van de kwaliteit van de kwalitatieve data-analyse. De oplossing die ze voorstellen is analysetriangulatie. Na lezing heb ik twijfels bij de door hen geconstateerde matige kwaliteit van de analyse. Naar mijn idee hebben ze bepaalde verwachtingen van de uitkomsten van kwalitatief onderzoek en vinden ze dat veel onderzoek niet aan die verwachtingen voldoet. Daarnaast maak ik kanttekeningen bij de oorzaken die ze aanwijzen voor een eventuele matige kwaliteit van de data-analyse. En omdat ik zowel aan het probleem als aan de oorzaken twijfel, weet ik ook niet waar analysetriangulatie nu precies een oplossing voor is. Het vorenstaande zal ik hierna uitwerken.

Door Hennie Boeije en Hans Marks wordt terecht opgemerkt, dat de door ons voorgestelde analysetriangulatie geen tijdwinst zal opleveren, noch het proces van data-analyse zal vereenvoudigen. Dat was ook niet de eerste doelstelling van ons pleidooi, alhoewel wij kunnen invoelen dat dit eruit kan worden opgemaakt. Wij willen zeker ook niet pleiten voor het afzien van het ambachtelijk handwerk bij de analyse. Ook volgens ons is dat een intrinsiek onderdeel van kwalitatieve data-analyse en daar zit inderdaad een leercurve in; ervaren onderzoekers zijn daar over het algemeen bedrevener in dan jonge onderzoekers. Daarnaast speelt talent een rol; niet iedereen heeft het in zich om door al die kwalitatieve databomen het bos te blijven zien.

In dit overzichtsartikel zal constructivisme worden besproken voor zover het relevant is voor kwalitatief onderzoek. Constructivisme is geen stroming, zoals symbolisch interactionisme, fenomenologie of etnomethodologie, maar eerder een metastroming, een wetenschapsfilosofische positie ten aanzien van stromingen en wetenschapsbeoefening.

In tegenstelling tot andere Europese landen is kraken in Nederland niet verboden. Dat wil zeggen, eind 2009 is er een meerderheid in de Tweede Kamer voor een wetsvoorstel dat kraken zal verbieden, maar op het moment dat we dit schrijven moet de Eerste Kamer nog akkoord gaan met dat voorstel. Het ongewenst in gebruik nemen van andermans woning en het bestrijden van leegstand zijn vaste elementen in de discussie rond deze wet in wording. Daarnaast is de laatste jaren ook vaak gesproken over een toename van geweld en over de rol die buitenlanders spelen in de kraakbeweging. Aan de Vrije Universiteit is in de loop van 2009 een onderzoek uitgevoerd met het doel een actueel beeld te geven van de kraakscene in Amsterdam (Van Gemert et al., 2010). Belangrijke aandachtsgebieden waren de achtergronden van krakers, hun motieven, hun betrokkenheid bij andere sociale bewegingen en de organisatie van de kraakbeweging. Om dit te achterhalen is (beperkt) literatuur bestudeerd en een reeks interviews gehouden met mensen van politie, Openbaar Ministerie, gemeente Amsterdam en met een aantal krakers. Zicht op wat zich afspeelt binnen de kraakscene, is vooral verkregen door middel van participerende observatie.

Het dilemma tussen inductief en deductief analyseren bestaat eigenlijk al sinds de wetenschapsfilosofie zichzelf als zodanig ontdekte. Dit dilemma is ook terug te vinden in de discussie over het wel of niet gebruiken van vakliteratuur bij de gefundeerde theoriebenadering, zoals in KWALON 39 omschreven door Karsten en Tummers (2008). Ditzelfde thema speelt een rol in mijn promotieonderzoek, een internationale vergelijking van het werk van professionals in de sociale sector, waarin door middel van observaties in het veld het 'hoe en waarom' van de activiteiten van sociaal werkers in kaart wordt gebracht. In deze bijdrage laat ik zien hoe ik inductief en deductief analyseren heb toegepast bij de analyse van twee casussen en wat dit heeft opgeleverd.

Elke maatschappelijke sector heeft zijn eigen praktijkgerichte onderzoekstraditie met specifieke onderzoeksthema's en methodieken. Bijvoorbeeld gemeentelijke overheden doen onderzoek naar (door burgers ervaren) veiligheid, leefbaarheid en woonsatisfactie et cetera, zorginstellingen en diensten doen klanttevredenheidsonderzoek, onderwijsinstellingen doen vaardighedenonderzoek (zoals de Cito-toets), enzovoort. Dit zijn allemaal min of meer routinematige onderzoeksvormen met een vaste onderzoeksopzet waarbij vaak ook een eigen jargon wordt ontwikkeld. Bijvoorbeeld de term 'vragenlijstonderzoek' voor een gestandaardiseerde schriftelijke steekproef-survey.

Het boek Reading images richt zich op de structuren die in afbeeldingen zijn te herkennen en probeert dus hulpmiddelen aan te dragen die voor het lezen van afbeeldingen van belang kunnen zijn. De term Grammar verwijst naar de taalkunde, naar de regels achter het taalgebruik. In die zin moet the grammar of visual design niet worden opgevat. Het gaat niet om vaste of juiste regels voor de afbeeldingsbouw en hoe zij de interpretatie sturen of de boodschap bepalen. Het boek is meer een ontdekkingstocht naar de (verschillende) gewoonten die er zijn, vroeger en nu, als het gaat om afbeeldingen als tekeningen, schilderijen, foto's, schema's, diagrammen, en ook sculpturen. Het gaat dus meer om hoe de basiselementen (objecten, mensen, ruimte, tekens) gebruikt worden om een betekenisvolle afbeelding te maken. Het doel is te reconstrueren welke compositionele structuren doorgaans gebruikt worden en te analyseren hoe daarmee betekenis wordt geproduceerd. Zoals linguïstische structuurelementen (bijvoorbeeld actieve werkwoorden) de betekenis sturen, zo is de gedachte, zo wijzen ook visuele structuurelementen op bepaalde betekenisingangen. Het gaat erom die structuurelementen te leren kennen, niet om de interpretatie van de boodschap van de afbeelding te onderbouwen.

Kwalitatieve analyse is meestal inductief en daarmee gericht op het ontwikkelen van begrippen, dat wil zeggen termen die structuren aangeven in de data (de ruwe teksten). Die begripsontwikkeling gaat in fasen. Het begint met het toekennen van vrij losstaande codes (open coderen) die vervolgens verder ingedikt en geordend worden tot een hanteerbaar schema. Zoals bekend uit de grounded theory-literatuur is het resultaat idealiter een kerstboom ('tree') met meerdere niveaus van aftakkingen. Bovenaan staat dan het kernconcept (de piek) dat in één woord samenvat wat er in de onderzochte wereld aan de hand is. Daaronder staan in afnemende graad van abstractie dimensies en categorieën van het kernconcept. De onderste laag (niveau 0 in de analyse) is de dataset; daar is de boom uit opgetrokken.

De Grounded Theory Approach van Glaser en Strauss (1967) heeft vanaf het begin als methode van kwalitatief onderzoek de aandacht getrokken, met name in de sociale wetenschappen, maar ook in de verplegingswetenschap en gezondheidswetenschap. De belangstelling vanuit deze laatste disciplines heeft wellicht te maken met de onderzoeksthema's van Strauss, die vanaf begin 1960 wetenschappelijk onderdak vond bij de School of Nursing van de University of California in San Franscisco. Hij zette daar een succesvol onderzoeksprogramma op, waarin hij de methode verder ontwikkelde in uiteenlopende gezondheidszorgonderzoeken. Maar het leidde ook tot meer. Rond Strauss verzamelde zich een kring van kwalitatieve onderzoekers, waaronder Kathy Charmaz, Adele Clarke en Juliet Corbin, die elk in zijn voetsporen een eigen methode van kwalitatief onderzoek ontwikkelden (zie Charmaz, 2006; Clarke, 2005; Corbin, 2008). De methode die Strauss in Qualitative analysis for social scientists (1987) beschrijft, lijkt aan hun werkwijzen ten grondslag te liggen. Dat geldt bij uitstek voor Juliet Corbin, want zij schreef samen met Strauss een bewerking van dat boek onder de titel Basics of qualitative research. techniques and procedures for developing grounded theory, dat in 1990 verscheen. Een tweede editie volgde in 1998, waarover ik eerder een recensie schreef in KWALON (De Boer, 1999). Nu is een derde editie verschenen met Corbin als eerste auteur. Strauss, die in 1996 is overleden, wordt nog wel opgevoerd als tweede auteur. Deze derde editie van Basics of qualitative research verschilt in veel opzichten van de eerste en de tweede. De 'hand' of beter 'de geest' van Strauss lijkt steeds meer naar de achtergrond te verdwijnen. Corbin ontwikkelt in deze editie een geheel eigen interpretatie van de Grounded Theory Approach (GTA). Corbins aanpak kan kernachtig omschreven worden als een 'conceptbenadering': 'Concepts/themes are the foundation for the analytic method described in this book' (p. 53). Met het 'concept' als grondbeginsel bouwt Corbin haar benadering op, waarbij zij hier en daar op eclectische wijze elementen van de 'vroegere' Grounded Theory Approach inpast.

De Universiteit voor Humanistiek heeft een nieuwe hoogleraar Methodologie in de persoon van Gerty Lensvelt-Mulders. Zij is feitelijk al sinds 1 februari 2009 aan het werk als opvolger van Ilja Maso en Adri Smaling. Op woensdag 13 januari jongstleden aanvaardde zij officieel de leeropdracht 'Methodologie en wetenschapstheorie, in het bijzonder met betrekking tot de multidiscipline humanistiek' met het uitspreken van haar oratie 'De gedachte wetenschap' (Humanistic University Press – SWP, Amsterdam) in de aula aan het Domplein in Utrecht.

In het afgelopen jaar hebben zich ontwikkelingen voorgedaan met betrekking tot het platform KWALON, die ertoe hebben geleid dat de organisatievorm van KWALON is aangepast. KWALON is per 1 januari 2010 een stichting geworden.

Zie het programma.