KWALON - Volume 12, Issue 3, 2007

Hier en daar, zo nu en dan, valt het mij op dat methodologische ideeën, normen en regels absoluut worden opgevat, als algemeen geldend, los van een context. Dit is niet terecht. Hier volgen enkele voorbeelden.

Kwalitatieve onderzoekers betreuren het over het algemeen dat kwalitatief onderzoek doorgaans een exploratieve rol krijgt toebedeeld. In dit essay betoog ik dat zij zelf deels schuldig zijn aan deze roltoedeling, omdat zij geen overtuigende strategie ontwikkeld hebben om theorie te toetsen met kwalitatieve methoden. Ik wil laten zien dat en hoe de gangbare methodologische noties over het ontwikkelen van een generaliseerbare theorie in kwalitatief onderzoek tekortschieten. Ik zal ook proberen een alternatief daarvoor te formuleren.

Het is goed dat onderzoekers nadenken en discussiëren over hun vakgebied. Ik heb Tony's bijdrage opgevat als een poging om stil te staan bij enkele lastige termen en moeilijkheden met het doel te komen tot opheldering. Met zijn essay wil hij denk ik laten zien dat sommige kwalitatieve benaderingen, en dan met name de gefundeerde theorie, niet geschikt zijn om theorie te toetsen en dat andere typen (kwalitatief) onderzoek daar wel geschikt voor zijn. Hij beschrijft wat hij onder toetsing verstaat en hoe daarbij te werk dient te worden gegaan.

Het toetsen van een theorie wordt meestal opgevat als een langdurig proces waarin in achtereenvolgende onderzoeken allerlei hypothesen ontleend aan die theorie op houdbaarheid worden onderzocht in allerlei verschillende situaties en op diverse toepassingsgebieden. Een theorie krijgt op die manier een track record van successen en mislukkingen, waarbij de aanhangers van die theorie voortdurend de vijf grootste successen herhalen en de tegenstanders vooral de mislukkingen. In deze opvatting wordt de theorie zelf niet getoetst, alleen uitspraken afgeleid uit die theorie worden empirisch getoetst. Een theorie kan men alleen toetsen door een cruciaal geval voor te stellen: of een situatie waarin twee conflicterende theorieën verschillende voorspellingen doen, of een situatie die ideaal past binnen de theorie, waarbij de centrale hypothese van de theorie juist moet blijken. Case study-onderzoek wordt vaak zo'n toetsend doel toegeschreven, vooral als de betreffende case het karakter van een cruciaal geval heeft.

Laat ik beginnen met de dingen waar ik het mee eens ben:

De argumentatielijn in het stuk van Tony Hak is mij niet duidelijk. Als hij wil zeggen (zie vooral de laatste paragrafen) dat je met kwalitatief onderzoek niet probabilistische samenhangen, maar wel deterministische kunt toetsen, dan ben ik het daarmee eens. Dat is trouwens een kwestie van logica: alle zwanen zijn wit, totdat er een keer een zwarte gevonden wordt. Maar wat is het belang daarvan, als we beseffen dat vrijwel alle verbanden in de door ons onderzochte sociale werkelijkheid probabilistisch zijn? Elk verschijnsel of gedrag wordt nu eenmaal door vele oorzaken bepaald (of geconditioneerd, als men aan die term de voorkeur geeft), en elk zoeken naar een noodzakelijke of voldoende voorwaarde leidt daarom vroeg of laat tot een weerlegging (tenzij in uiterst triviale gevallen). Juist daarom hebben we maten voor associatie en correlatie leren gebruiken.

De replieken op mijn essay zijn behoorlijk gedetailleerd en verdienen op hun beurt een uitvoerige reactie. Ik ben bang dat ik niet alle gemaakte opmerkingen voldoende recht kan doen en beschouw deze dupliek dan ook als het begin van een verdere discussie, niet als het einde daarvan. Ik heb van alle commentaren geleerd, maar zal in deze dupliek in eerste instantie aansluiten bij de door Hennie Boeije opgeworpen punten. Ik had citaten uit haar boek in mijn essay besproken, omdat zij mij de meest heldere uiteenzetting leken over de op dit moment in Nederland bestaande praktijk van kwalitatief onderzoek, vooral in de voor het kwalitatief onderzoek belangrijke disciplines van de medische sociologie en verplegingswetenschap. Ik hoop dat Marian Hutjes, Fred Wester en Peter Swanborn zich hierdoor niet achtergesteld voelen.

'Opvoeding' als theoretisch begrip is door de eeuwen heen door menig pedagoog, psycholoog, filosoof of ervaringsdeskundige beschreven. De literatuur beschrijft wat 'opvoeding' is, onder welke omstandigheden opvoeding plaatsvindt of wat opvoeding betekent voor de pedagogische relatie tussen kind en ouder. Zo gaat Langeveld er bijvoorbeeld van uit dat opvoeding pas kan plaatsvinden als kinderen gezag kunnen erkennen (Langeveld, 1979) en dat in de periode voor de opvoeding, humanisering of een vooropvoeding plaatsvindt. Spiecker beargumenteert echter dat humaniseren, zoals Langeveld het verwoordt, opvoeding bij uitstek is, omdat kinderen vanaf hun geboorte opgenomen worden in de handelingswereld van hun ouders (Spiecker, 1977). Dit soort omschrijvingen geven een abstracte invulling aan het concept 'opvoeding', maar geven geen inzicht in wat opvoeding in de dagelijkse praktijk inhoudt. En deze voorkennis heb ik juist nodig voor het uitvoeren van mijn promotieonderzoek. In mijn onderzoek op kinderdagverblijven in Nederland wil ik namelijk achterhalen hoe leidsters en ouders samenwerken in de opvoeding en verzorging van kinderen en met betrekking tot welke pedagogische aspecten zij met elkaar afstemmen. Daarvoor gebruik ik als methoden participerende observatie, diepte-interviews en focusgroepen. Ik heb zelf geen kinderen en heb in mijn omgeving ook geen kennissen of vrienden met jonge kinderen waarvan ik zou kunnen leren. Het ontbreken van ervaringskennis met de opvoeding zou er mijns inziens voor zorgen dat ik mij niet goed genoeg zou kunnen inleven in de ideeën en denkbeelden van ouders en leidsters. Ik veronderstel dat ik door voorkennis over de opvoedingspraktijk mijn onderzoek gerichter en preciezer uit kan voeren. Daarom heb ik besloten een vooronderzoek uit te voeren waarin ik participerend zou observeren in vier verschillende gezinnen. Participerende observatie is tenslotte de methode bij uitstek als je als onderzoeker te weten wilt komen wat mensen in hun natuurlijke omgeving doen en welke denkbeelden en ideeën daarachter steken. Je kan mensen door middel van een interview direct vragen naar de betekenis van hun handelen, maar dan is er altijd het gevaar dat mensen, en zeker als het om opvoeding gaat, sociaal wenselijke antwoorden geven of een ideaalbeeld schetsen. Je hebt dan als onderzoeker nog steeds geen inzicht verworven in de natuurlijke situatie van mensen en de betekenis die mensen geven aan hun handelen. Het voordeel van participerende observatie is dat je de gebeurtenissen die je waarneemt en observeert, kan bespreken tijdens een informeel gesprek. Want dan moet de geobserveerde als het ware naar aanleiding van een specifieke en concrete situatie uitleggen waarom hij of zij het op deze manier heeft aangepakt. En juist die combinatie geeft je als onderzoeker het meeste inzicht in waarom mensen handelen zoals ze handelen.

In dit artikel wordt een onderzoeksmethode beschreven om nieuwe handelingsmogelijkheden uit te werken voor hulpverleners in hun gesprekken met patiënten uit een niet-westerse omgeving. Betoogd wordt dat de gehanteerde methode in een groot aantal verschillende praktijksituaties toepasbaar is.

'Weer een Nederlander die wil weten hoe het met ons zit', hoorde socioloog Marguerite van den Berg vaak tijdens haar veldwerk in de Rotterdamse deelgemeente Delfshaven waar zij anderhalf jaar lang het sociaal kapitaal van eerste generatie Marokkaanse vrouwen uit de lagere sociaal-economische klasse onderzocht. Het doel van dit onderzoek was na te gaan hoe gender, etniciteit en klasse met elkaar samenhangen en het sociaal kapitaal van deze groep vrouwen kleuren. Tegen de achtergrond van het huidige Nederlandse beleid dat inzet op participatie van zogenoemde kansarmen om achterstand en achterstelling op te heffen en onder andere allochtone vrouwen te emanciperen, laat Van den Berg in deze studie 'kansarme' Marokkaanse vrouwen zelf aan het woord over hun sociale positie in Nederland en kansen op en verwachtingen ten aanzien van het verbeteren daarvan (sociale mobiliteit).

Doing ethnographies is een handleiding voor kwalitatief onderzoek. 'Etnografie' is een modieuze term geworden die nu in de meest verscheiden disciplines gebruikt wordt. Het woord moet de lezer erop attenderen dat de voorliggende studie niet zomaar een conventioneel droog wetenschappelijk betoog is, maar oog heeft voor sociale en culturele context en historische contingentie of het onderwerp nu medische technologie, stadsplanning of landbouw is. Het past helemaal bij die populariteit van het concept dat deze handleiding geschreven is door twee sociaal geografen.

In het voorwoord wordt vermeld dat deze bundel met tien verhalen veel meer is dan een verzameling willekeurige artikelen. Samen met andere deskundigen hebben Hak en Wester beschouwingen geselecteerd over recent afstudeer- en promotieonderzoek, waarin de praktijk van het onderzoek doen centraal staat. Ik ben benieuwd welke selectiecriteria zij hebben gebruikt om op deze groep uiteindelijk gekozen onderzoekers aandacht te vestigen, maar kan deze helaas nergens vinden. Waarom zijn juist deze verhalen gekozen? Wat maakt deze onderzoekers bijzonder? Waarin onderscheiden zij zich van anderen?

Het Berliner Methodentreffen is een jaarlijks evenement dat georganiseerd wordt voor Duitstalige kwalitatieve onderzoekers. Dit jaar vond de conferentie voor de derde maal plaats, op 29 en 30 juni (zie aankondiging in KWALON 34 (2007, 12/1, 50-51)), zoals gebruikelijk op de Freie Universität Berlin. Opnieuw was deze tweedaagse een groot succes. Meer dan 1000 personen meldden zich aan binnen enkele dagen na het openen van de inschrijving. Vrijwel alle werkgroepen waren direct overtekend. Mijn inschrijving kwam te laat om aan een werkgroep deel te nemen, maar ik mocht wel de plenaire onderdelen meemaken. Toen ik er was, dacht ik: geen wonder dat hier zoveel mensen op af komen. Deze conferentie biedt geweldige kansen voor ontmoeting. Doordat er uit allerlei vakgebieden mensen zijn, die met uiteenlopende methoden werken, is de kans groot dat je tot een interessante uitwisseling komt. Zelf liep ik al gelijk bij de aanmelding collega-pedagogen tegen het lijf die bezig waren met onderzoek naar de werking van vroegschoolse educatie. En bij de koffie ontmoette ik een onderzoeker die net als ik bezig was met onderzoek naar spiritualiteit. In de hal waren stands van onder andere een boekhandel, een privé-onderneming voor kwalitatief onderzoek en vakspecifieke clubs (zoals linguïsten en sociaal historici). Goed bezocht waren de stands met de verschillende computerprogramma's. Naast Atlas-ti werden Gabek II en MAXQDA gepresenteerd. Ik ontdekte dat deze laatste een geduchte concurrent is van Atlas-ti, vanwege zijn gebruiksvriendelijkheid. In Duitsland hebben Atlas-ti en MAXQDA een gelijkwaardig aandeel in de 'markt'.

Het platform KWALON roept docenten op om in overleg met vakgroep/afdelingsgenoten doctoraalscripties/mastertheses/licentiaattheses voor te dragen voor de KWALON Scriptieprijs 2007.