NTT Journal for Theology and the Study of Religion - Volume 68, Issue 1-2, 2014

Dit artikel analyseert (en opent een kritisch perspectief op) het hedendaagse wantrouwen ten opzichte van een aloud cultureel fenomeen: pogingen te troosten door middel van op overtuiging gerichte taalhandelingen (‘argumenten’). Het betoog wordt in vier stappen ontwikkeld: Ten eerste wordt ‘argumentatieve troost’ gedefinieerd. Ten tweede laat het artikel zien dat de antieke filosofische en de vroege christelijke troost verwante cognitieve therapieën bieden tegen het verdriet. In een derde stap toont het artikel aan dat het hedendaagse wantrouwen ten opzichte van argumentatieve troost geen secularisatieverschijnsel is, maar het resultaat van de radicalisering van een ideaal uit de voormoderne troostliteratuur, het ‘geïntensiveerde’ leven. In de vierde en laatste stap poneert het artikel dat de hedendaagse klemtoon op wensen, plannen en projecten als maatstaf voor een ‘afgerond’ leven geen overtuigende criteria biedt voor de afgerondheid van een biografie. Daarmee wijst het artikel op het belang van de voormoderne troostliteratuur, die de afgerondheid van een biografie in de manier van leven, in de deugden ziet.

In dit artikel wordt de mogelijke inspiratie van monastieke spiritualiteit voor mensen die tegenwoordig met de dood geconfronteerd worden en naar troost zoeken verkend. In plaats van historisch of empirisch de vraag te stellen hoe er linken met monastieke bronnen en ervaringen gelegd kunnen worden, vormen de spiritualiteitsstudies het perspectief. De hoofdvraag daarbij luidt: welke voorstellingen rond leven, dood en voortleven zijn in de monastieke traditie te vinden en welke aanknopingspunten bieden deze voor moderne rouwcultuur? De keuze voor de monastieke traditie als spirituele bron heeft ten eerste met de grote impact te maken die deze traditie vandaag voor veel zinzoekers (binnen en buiten de kerken) heeft. Ten tweede biedt zij thanatologisch relevante inzichten. Er worden passages uit de 'Regel voor monniken' door Benedictus van Nursia (Regula Benedicti) en de levensbeschrijving van deze heilige (Vita Benedicti) uit de 6e eeuw besproken, die relevant materiaal voor een spirituele traditie als bron van troost vandaag aanreiken.

In de laatmiddeleeuwse Nederlanden was het sterftecijfer vergelijkbaar met dat van een hedendaags ontwikkelingsland. Ook aan ziekte weinig kon worden gedaan. Verder was het een punt van zorg wat er na de dood zou gebeuren: de hel, het vagevuur of meteen de hemel. Van Dijk bespreekt hoe de middeleeuwers maatregelen troffen om de overgang van leven naar dood zo goed mogelijk te maken. Het opmerkelijkst is hoe dezen het onontkoombare lijden en sterven tot een zinvolle en dus troostrijke activiteit wisten te transformeren. Lijden en dood maakten het mogelijk Christus te imiteren en net als hij bij te dragen aan de verlossing van de mensheid. Van Dijks bevindingen nuanceren de nog steeds prominente visie van Huizinga, die in laatmiddeleeuwse visies op de dood vooral zelf- en sensatiezucht zag.

The image of death as sleep seems to be of all times and places. While its origins go back to the pre-Christian period, it is still present in many modern obituaries. It lived on even in the Calvinist tradition, despite the fierce objections which Calvin himself made against it. Its attractiveness no doubt lies in its portrayal of death as a temporary state rather than something irreversible. This article analyses how this idea has been expressed in words and images found on Protestant tombs and grave slabs in the Dutch province of Groningen from the late sixteenth to the early nineteenth century. These monuments show how the sleeping dead developed into a general idea and indeed a formula which followed its own dynamics, independent of doctrine. The precise connection between body and soul often remains indefinite.

Tot op heden is nog geen onderzoek gedaan naar de manier waarop het begrip “troost” wordt gebruikt in de cantates van Johann Sebastian Bach (1685-1750). Dit artikel is de neerslag van een verkennend onderzoek naar de betekenis van “troost” in samenhang met dood en sterven. Omdat Bach in een traditie stond waarin de tekst met muzikale middelen werd uitgelegd, wordt ook onderzocht op welke manier hij dit woord muzikaal behandelt. Het woord “troost” komt vaak in vocaal-instrumentale werken van Bach voor, maar meestal niet in samenhang met de dood. Daarnaast zijn er cantates die troost willen bieden, zonder dat dit woord wordt gebruikt. Specifiek in verband met de dood komt het woord “troost” in negentien cantates voor. Troost in verband met dood en sterven heeft verschillende betekenissen en bestaat in ieder geval uit het geloof en de zekerheid dat de gelovige het hemelse paradijs zal bereiken, waar hij in de armen van Jezus is. Daarnaast bestaat troost uit het weten dat de dood een slaap is en dat God in dood en sterven van het verderf redt. We zien hier motieven die ook voorkomen in verschillende werken die deel uitmaakten van Bachs theologische bibliotheek. Een voorbeeld zijn de publicaties van de theoloog Heinrich Müller (1631-1675), waarin een sterk verlangen naar voren komt om bij Jezus te zijn, zo sterk, dat het sterven zelf als troost wordt gezien.

In de westerse wereld werden en worden openbare begraafplaatsen vaak gekenmerkt door nette rijen coniferen, met wellicht hier en daar een bloesemboom of treurwilg als cultuurspecifieke uiting van hoop, troost en liefdevolle ‘verzorging’ van de doden. In de opkomende beweging van (in het) groen begraven nemen we een tegenculturele voorkeur voor landschappelijke natuurlijkheid waar. Zij die kiezen voor natuurbegraafplaatsen ervaren ze als helend, en voelen zich daar opgenomen in het leven-bevestigende ritme van de seizoenen. Anderen, daarentegen, die de voorkeur geven aan de gebruikelijke locaties, voelen weerzin bij de anonimiteit van graven die nauwelijks ‘teruggevonden’ kunnen worden, en die er anderszins ‘onverzorgd’ bij liggen. In dit essay bezie ik de groei van natuurbegraafplaatsen in het licht van verschillende tendensen in de huidige samenleving, en stel op grond van empirisch onderzoek dat ze, in fasen, zowel natuurlijke schoonheid als realistische troost bieden. Daarmee worden zulke plekken gedragen door zowel vaag-romantische noties van ‘terug naar de natuur’ alsook door een biologistisch-realistische kijk op leven en dood. De begrippen ‘tegen de dood in’ en ‘met de dood mee’ bieden daarbij tevens belangrijke sleutels tot cultuur en tijdgeest.

Lutherse kerkhoven in Denemarken maken een sterk geseculariseerde indruk door de opkomst van crematie en de modernisering die dit voortbracht. In dit artikel betoog ik echter dat deze kerkhoven in feite protestantse religieuze normen materialiseren, met inbegrip van voorgeschreven wijzen om troost te vinden in het aangezicht van de dood. Vervolgens laat ik zien dat deze normen in de daadwerkelijke praktijk door de rouwenden niet altijd als bevredigend begrepen en ervaren worden, zelfs niet door diegenen die behoren tot de Lutherse Kerk. Ik richt de aandacht op ondergrondse praktijken van geleefde religie op kerkhoven, die de officiële normen aanvechten. De Lutherse Kerk heeft een bijna-monopolie op begraafplaatsen in Denemarken en dient derhalve voor alle burgers een (urnen)graf te verschaffen, ongeacht de religieuze achtergrond. De alternatieve manieren waarop mensen troost trachten te vinden zijn van religieuze aard, hoewel zij tegen de esthetiek van de officiële religie indruisen. Hiermee zou rekening gehouden moeten worden in de toekomstige planning van kerkhoven om recht te doen aan de religiositeit van de betrokkenen.

Het crematorium is, onder meer, een rituele ruimte waar mensen elkaar ontmoeten om afscheid te nemen van een dierbare overledene. In het crematorium is veel te zien: de architectuur en inrichting van het gebouw zijn symbolisch rijk. Tijdens het crematieritueel wordt de fysieke en rituele ruimte in sterke mate bepaald door muziek. Muziek is een belangrijk onderdeel van het crematieritueel, maar er is tot nu toe weinig onderzoek naar gedaan. In dit artikel verken ik het crematorium en het crematieritueel vanuit muzikaal perspectief. Ik focus op een van de mogelijke functies van het crematieritueel: troost bieden. Onderzoeksvragen zijn: 1. Hoe kan muziek de luisteraar troosten; 2. Welke muziek klinkt er tijdens het crematieritueel; 3. Biedt deze muziek troost aan de participanten? Ik ga op deze vragen in aan de hand van het zogenoemde ‘Muziekboek’ van het Crematorium Tilburg.

Afname van religieuze affiliatie is een realiteit in de Nederlandse samenleving. Veel mensen identificeren zich slechts gedeeltelijk met religieuze leerstellingen, verhalen en rituelen. Als contexten veranderen, transformeren rituelen rond de dood en moeten zij 'vertaald' worden om betekenis te hebben voor mensen. Een dergelijk proces van heruitvinding en recontextualisering is moeilijk, want het vraagt om een dialoog tussen twee zeer verschillende gebieden die hedendaagse rituelen rond de dood beïnvloeden: ten eerste, het veld van de theologie, en ten tweede, het veld van hedendaagse geleefde praktijken en opvattingen rond de dood. Dit artikel confronteert rouwrituelen en het traditionele christelijke repertoire op twee onderwerpen: opstanding en de onsterfelijkheid van de ziel. Op deze manier gaan we een dialoog aan tussen moderne rouwrituelen en theologie.

Dit artikel presenteert een kwalitatieve analyse van 88 interviews met mensen in hun laatste levensfase, gericht op de vraag hoe stervenden troost vinden. Uit de analyse volgen twee modaliteiten van troost: actieve troost (het zelf creëren van troost) en passieve troost (het ontvangen van troost). We vonden ook drie domeinen van troost: transcendente troost (troost die ontstaat in de interactie met Iemand die of Iets dat de aardse realiteit overstijgt), immanente troost (troost die ontstaat in de interactie met de wereld om ons heen) en innerlijke troost (troost die ontstaat in een innerlijk proces). Ritualiseren is een actieve vorm van troost die een verbinding creëert tussen deze drie domeinen.

Dit artikel beargumenteert dat de klassieke Griekse-Romeinse troostliteratuur een tot dusver ondergewaardeerde, maar inhoudelijk niettemin uitermate belangrijke bron is voor de hedendaagse theologie en godsdienstwetenschappen. Het artikel legt eerst de fundamentele kenmerken uit van de Griekse en Romeinse troostliteratuur, en gebruikt daarvoor als vertrekpunt een belangrijke nieuwe bundel over de Grieks-Romeinse troostliteratuur, Greek and Roman Consolations, geredigeerd door Han Baltussen. Het artikel focust dan op drie redenen voor het hedendaagse belang van de antieke troostliteratuur: (1) ze kunnen ons helpen het gemarginaliseerde thema troost opnieuw op de academische agenda te zetten; (2) de oude troostliteratuur biedt het meest gedetailleerde en theoretisch gereflecteerde materiaal over de omgang met emoties; dit materiaal stelt dus cruciale informatie ter beschikking voor een contextualiserende analyse van religieuze bronnen uit de oudheid; (3) de antieke troostliteratuur laat zien hoe filosofie en theologie vorm kunnen krijgen als praktijkgerichte disciplines, als ‘levenskunsten’.