KWALON - Volume 11, Issue 1, 2006

Vroeger, heel lang geleden, werd het op de universiteiten belangrijk geacht om samen te werken. Vakgenoten in het hele land kwamen regelmatig bij elkaar om het vak te onderhouden en tot ontwikkeling te brengen. Er werden werkgroepen gevormd, congressen en discussiedagen georganiseerd, onderzoeksvoorstellen besproken en beoordeeld, tijdschriften opgericht. SISWO (Interuniversitair Instituut voor Sociaal-Wetenschappelijk Onderzoek) zorgde ervoor dat al deze activiteiten voor de sociale (of beter maatschappij)wetenschappen werden gefaciliteerd, al noemden ze dat toen anders. Geografen, planologen, economen, historici, sociologen, antropologen, politicologen, methodologen; het werkgebied was ruim en niet zo scherp afgebakend. Nieuwe initiatieven konden worden ondersteund, met name als een sturende kracht van SISWO daar veel werk van maakte. SISWO zorgde voor een administratieve basis, onderhoud van overlegstructuren, een plek om samen te komen en vaak ook verzorgde het verslagen en nieuwsbrieven.

Studenten, promovendi en andere onderzoekers hebben nogal eens moeite om in de probleemstelling van hun empirische onderzoek duidelijk tot uitdrukking te brengen wat voor soort onderzoek ze eigenlijk willen gaan doen. Met name de keuze voor en typering van het beoogde type praktijkgericht onderzoek levert naar mijn ervaring als coördinator afstudeeronderzoek en begeleider van onderzoeksprojecten moeilijkheden op. Ik hoop met dit artikel wat meer duidelijkheid te scheppen en ook handvatten aan te reiken om een verantwoorde keuze te kunnen doen en deze keuze ook te kunnen formuleren.

Dit overzicht vind ik heel interessant en handzaam; veel lezers zullen er blij mee zijn. Het doet me deugd dat Smaling de term 'kwalitatief (versus statistisch) surveyonderzoek' in de pen neemt en ook dat in deze indeling het criterium kwalitatief-kwantitatief een zeer ondergeschikte rol speelt.

Mij verbaasde direct al de titel van dit stuk, die op mij een verwarrende indruk maakte (zie ook de reactie van Harrie Jansen). Een tweedeling kennisgericht versus praktijkgericht is slechts te begrijpen als praktijkgericht onderzoek wordt gelijkgesteld aan actieonderzoek, door Smaling aangeduid als handelingsonderzoek. Actieonderzoek is namelijk de enige mij bekende onderzoeksvorm waar niet kennis het product is, maar waar kennisvorming en actie hand in hand gaan. Alle andere vormen van praktijkgericht onderzoek produceren kennis, die vervolgens door een manager (private organisaties), een beleidsvoerder (publieke organisaties) of de onderzoeker zelf maar dan in een andere rol wordt omgezet in een (strategisch) management, een beleid of een beslissing. Overigens worden met het oog op dit laatste door de onderzoeker in een praktijkgericht onderzoek doorgaans aanbevelingen gedaan en wel in het kader van het doel van het onderzoek (zie ook hierna).

Ooit is er een heel mooi boek verschenen over de probleemstelling (Vercruijsse, 1961). Het uitgangspunt is dat de probleemstelling een redenering is waarom in het onderhavige onderzoek deze specifieke vragen worden gesteld. De formulering van de vragen is het product van een bewust keuzeproces. De redenering gaat globaal volgens de lijn: wat is het probleem, waarom is het een probleem, wat is al bekend, wat zou ik kunnen onderzoeken, hoe pak ik het globaal aan? Dat zijn allemaal informatieve ingangen (er moest heel wat gelezen worden in die tijd) om relevante invalshoeken (persoonlijke, praktische, maatschappelijke, theoretische, empirische, methodische) in het uitwerkingsproces te kunnen betrekken. Niet dat dit onproblematisch is, want er zijn veel relevante ingangen, die niet allemaal meegenomen kunnen worden, sommige worden vergeten en sommige blijven impliciet en spelen wel een rol, en je kunt niet alles en dus moeten er keuzes worden gemaakt. Dat neemt niet weg dat de redenering leidt tot bewuste keuzes en afbakening van waar je het in het onderzoek over hebt. De onderzoeksvragen krijgen daardoor een specifieke formulering, maar de betekenis daarvan ligt niet in de woorden op zich, want moet begrepen worden in de context van de betreffende redenering en afbakening.

Mijn reactie op de kritische commentaren van Harrie Jansen, Piet Verschuren en Fred Wester deel ik in naar vijf thematieken. Bij elke thematiek zal ik aan de betrokken commentator(en) refereren. Zodoende wil ik het belangrijkste van de commentaren bestrijken op een inhoudelijk samenhangende manier.

Who are you and what is your mission? Dat waren de eerste vragen die ik hoorde toen ik in januari 2004 het ziekenhuis in Ghana betrad, waarin ik mijn onderzoek wilde verrichten. Ik was alleen, een antropologe uit Nederland, die zichzelf en haar onderzoek trachtte te introduceren. De eerste reactie van de verpleegkundigen was vriendelijk maar duidelijk: 'Leuk je te ontmoeten, maar wij kennen je niet. Je moet begrijpen dat wij een echte introductie nodig hebben om je beter te leren kennen.'

In 2003 hebben wij met enkele andere onderzoekers het Stimuleringsprogramma Burger en Milieubeleid van het Nederlandse Ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) geëvalueerd met behulp van een lerende evaluatieaanpak (zie Edelenbos e.a., 2003; Edelenbos & Van Buuren, 2005). Dit programma moest het milieubeleid meer 'van, voor en door de burger' maken. We hebben dit onderzoek 'anders dan anders' aangepakt, met name om een grotere doorwerking van de studie te bewerkstelligen. Daarom hebben we gaandeweg een 'lerende evaluatie' vormgegeven, die was gericht op daadwerkelijke gedragsverandering en leermomenten voor het betrokken programmateam. Tegelijk was de evaluatie klassiek, in de zin dat de politiek-bestuurlijke top en de volksvertegenwoordiging moesten kunnen beoordelen of het programma moest worden voortgezet. In deze bijdrage gaan we vooral in op het proces van de lerende evaluatie en wat de ervaringen zijn die we hebben opgedaan bij de uitvoering van dit type van evalueren.

Etnomethodologie is voor velen die vertrouwd zijn met kwalitatief sociaal-wetenschappelijk onderzoek wel een bekende term, maar wat het nu precies inhoudt, is vaak wel een vraag. Men herinnert zich vreemde experimenten die Harold Garfinkel zijn studenten liet uitvoeren of heeft een notie van 'conversatieanalyse'. Maar wat het een met het ander te maken heeft? Ik zal proberen een en ander kort en duidelijk onder woorden te brengen en verwijs voor nadere uitwerking naar diverse publicaties in het Engels, die in de literatuurlijst zijn opgenomen. In deze bijdrage ga ik enerzijds in op gezichtspunten die in de etnomethodologie worden gehanteerd en anderzijds op de wijze waarop etnomethodologisch onderzoek wordt uitgevoerd en waarom dat zo wordt gedaan.

Na de jaren van Wester (1987), Smaling (1987) en Maso (1987), die vanaf 1987 de kwalitatieve methodologie in de Nederlandse sociologie hebben geïntroduceerd en getrokken, is er nu Hennie Boeije als vertegenwoordiger van een nieuwe generatie met een algemeen leerboek over kwalitatieve onderzoeksmethoden. Bij mijn weten is zij bovendien de eerste vrouw in Nederland die zich hieraan waagt.

Ik ben verguld met de positieve woorden van Harrie Jansen over mijn boek. Met name omdat hij prijst wat ik met het boek voor ogen had: een didactisch goed boek te schrijven voor studenten en 'zelfstandige onderzoekers'. Door een beschrijving te geven van een onderzoeksprocedure, de onderzoeksslang, en deze te illustreren met voorbeelden hoop ik beginnende onderzoekers op gang te helpen. Naast de voorbeelden, de veel gestelde vragen en de tips in het boek komt daar binnenkort de website bij met opgaven, leerdoelen, samenvattingen, trefwoorden en interessante links (www.boomonderwijs.nl).

This book is a startling, controversial and original manifesto for a complete review of research methods and methodology in the social sciences and a must read for anyone involved in this area. Dat zegt de uitgever tenminste en er zit wel wat in.

Onderwijskundig onderzoek, zoals ik educational research vertaal, is een breed vakgebied. Breed qua aandachtsveld, in focus variërend van de voorwaardelijke kant van het onderwijs (denk bijvoorbeeld aan de rol van de schoolorganisatie) tot puur onderwijsinhoudelijk, maar ook breed qua onderzoeksaanpak (kwalitatief/kwantitatief, kleinschalig/grootschalig, soms ook sterk experimenteel). Een kenmerk van veel onderwijskundig onderzoek is dat het zich richt op onderwijsvernieuwing, zowel in ontwikkelende als in evaluerende zin; de vox populi zegt immers dat het onderwijs 'altijd beter kan'.

Bij de eerste kennismaking met deze kloeke bundel van 640 dichtbedrukte pagina's is het niet duidelijk wat voor soort boek dit eigenlijk is. Het ziet eruit als een handboek dat de lezer praktisch advies gaat geven en de titels van de hoofdstukken (1. Interviews, 2. Oral History, 3. Biographical Research, enzovoort) lijken dit te bevestigen. Maar wanneer je de hoofdstukken gaat bekijken, blijkt al snel dat dit niet het geval is. In het eerste hoofdstuk over interviews bijvoorbeeld presenteert Tim Rapley een aantal transcripten uit eigen interviews om daarmee te laten zien dat in-depth interviews bestaan uit asking questions and following up on various things that interviewees raise (p. 25) en daaruit de conclusie te trekken dat de interviewer vooral gebruik moet maken van common sense (p. 26). Dat is natuurlijk wel een erg praktisch inzicht, maar niet het soort advies waarvoor we een handboek zouden willen raadplegen.

In het voorwoord zegt de redactie dat dit boek geen handboek is. Maar wat is het dan wel? Het heeft alle kenmerken van een handboek: een prijs van dik boven de 100 euro, omvangrijk, een keur van auteurs, een gerenommeerde uitgever en een structuur bestaande uit zeven delen met daarin 38 hoofdstukken waarin ontwikkelingen op het vakgebied worden beschreven.

Van 5 tot en met 7 mei 2005 vond in Urbana-Champaign, op een paar uurtjes rijden van Chicago, het eerste internationale congres over qualitative inquiry plaats. De organisator en tevens congresvoorzitter was Norman Denzin, een grote naam voor al wie met kwalitatieve methoden vertrouwd is. Er waren 865 deelnemers uit 51 landen en er werden ongeveer 450 papers voorgedragen.

Kwalitatief onderzoek in de commerciële praktijk: fraaie wetenschap of vuige commercie? Deze prikkelende vraag was het thema van de najaarsconferentie van 16 december 2005. De middag werd geopend en voorgezeten door Edward Groenland. Zijn inleiding bestond uit een introductie op de voorgaande vraag. Dit deed hij aan de hand van de stelling dat wetenschappelijk kwalitatief onderzoek vooral door één theorie gestuurd is, terwijl niet-academisch, commercieel kwalitatief onderzoek meer theoretisch eclectisch of juist theoriearmer van aard is. Verder betoogde hij dat kwalitatief en kwantitatief onderzoek onverenigbaar zijn, als gevolg van de verschillende logica's en doelstellingen van waaruit in de beide paradigma's wordt gewerkt.

Ook dit jaar verzorgde de NOSMO weer een methodologendag, dit keer in Nijmegen op vrijdag 25 november. Helaas werd die dag een sneeuwstorm voorspeld, wat wellicht voor een aantal beoogde deelnemers reden was om toch maar niet te gaan. In elk geval was de opkomst bij de door KWALON verzorgde sessies gering. En de sneeuwstormwaarschuwing bleek terecht; een aantal van ons is die avond in Nijmegen gestrand.

Op verzoek van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft de Werkgroep Opdrachtonderzoek van de KNAW een advies uitgebracht over de omgang tussen wetenschappelijke onderzoekers en hun opdrachtgevers (Wetenschap op bestelling. Over de omgang tussen wetenschappelijk onderzoekers en hun opdrachtgevers). Zoals eerder in KWALON en elders aan de orde is gekomen (Evers, 1998, 2001, 2003; Evers & Wiersma, 1999; De Jong & Bouchier, 2000; De Jong, 2001), wil die omgang nog wel eens moeizaam zijn. Uit dit KNAW-advies komt naar voren dat vooral de Nederlandse overheid er een handje van heeft bij het verlenen van onderzoekopdrachten onevenredig veel invloed te willen hebben op de methoden of de resultaten. Het advies legt een verband met de veranderde financiering van universiteiten, die hen te zeer afhankelijk maakt van derde-geldstroomonderzoek. Het advies is tot stand gekomen door modelcontracten uit binnen- en buitenland te verzamelen en onderzoekers en directeuren van onderzoeksinstellingen te interviewen. Sinds 2005 hanteren de universiteiten de VSNU-gedragscode De Nederlandse Gedragscode Wetenschapsbeoefening, maar in de praktijk blijkt de werkvloer nog niet erg bekend te zijn met het bestaan van centrale regels of richtlijnen en er ook niet altijd even blij mee te zijn (22).

Van 7-9 juli 2005 organiseerde de Vakgroep Huisartsgeneeskunde van de Universiteit Antwerpen voor de vijfde maal een zomercursus kwalitatieve onderzoeksmethodologie in de gezondheidszorg. Dit jaar namen dertig gezondheidswerkers uit België, Nederland, Oostenrijk, Duitsland en Turkije deel. In de cursus werden theoretische stukken afgewisseld met workshops en trainingen.