Pedagogiek - Volume 44, Issue 1, 2024

Dit boek over ouderschap verschilt in menig opzicht van gangbare opvoedingsboeken, al was het maar omdat de auteur een verband legt tussen de manier waarop we onze kinderen opvoeden en de manier waarop we zelf zijn opgevoed. Ze beschrijft kansen en bedreigingen die samenhangen met de omgeving van kinderen, hun gevoelens, hun gehechtheid, en ook hoe we het beste met hen kunnen communiceren, niet alleen in de kindertijd maar ook op latere leeftijd. Hoewel je zou kunnen denken dat dit boek uitsluitend bedoeld is voor ouders en aanstaande ouders, geeft het indringend inzicht in allerlei soorten interpersoonlijke relaties.

Dit artikel bespreekt Jagen, verzamelen, opvoeden van Michaeleen Doucleff. Op grond van haar ervaringen met de opvoeding van haar eigen dochter onderzoekt ze de wijze waarop de Maya’s in Mexico, de Inuit in Canada en de Hadzabe in Tanzania hun kinderen opvoeden. Op grond daarvan geeft ze pedagogische handreikingen. In het artikel worden die handreikingen vervolgens nader onderzocht en beoordeeld vanuit de pedagogiek, resp. de opvoedingsfilosofie.

Het belang van ‘de eerste 1000 dagen’ voor de ontwikkeling en voor bepaalde aspecten van het verdere leven van het kind is ontegensprekelijk en onweerlegbaar in onderzoek aangetoond. Tegelijkertijd geven deze ‘eerste 1000 dagen’ de pedagogische grenzen van wat we moeten, mogen en kunnen zeggen, denken en schrijven over de eerste levensjaren niet exhaustief aan. Dat de eerste 1000 dagen van belang zijn, of een bepaald belang hebben, lijkt ons correct. Maar welk belang precies, en welke belangen worden gediend, en de ‘ware’ belangrijkheid van die eerste 1000 dagen voor een kind en de ouder(s), zijn vragen die o.i. vaak te eenzijdig beantwoord worden. In deze bijdrage exploreren we de pedagogische inzet van het debat over de eerste 1000 dagen: we houden een pleidooi voor het gezin als pedagogisch instituut en voor de idee dat opvoeden ‘naar buiten’ gericht is, naar ‘verbinding’ met de wereld.

In dit artikel wordt een beschrijving gegeven van de belangrijkste inzichten die de auteur de afgelopen 10 jaar heeft opgedaan op basis van videoobservatiestudies van de interactie tussen jonge kinderen en hun verzorgers in landen die maar zelden vertegenwoordigd zijn in gehechtheidsonderzoek. Beperkende culturele normen over wat sensitief opvoederschap is worden kritisch besproken aan de hand van beschrijvingen van het videomateriaal en de gesprekken die het materiaal doorgaans uitlokt tijdens presentaties aan professionals.

In dit forumartikel werd door wetenschappers werkzaam in verschillende disciplines stilgestaan bij verschillende aspecten en mogelijke gevolgen van het gebruik van een ouderapp op de kinderopvang. Het eerste deel van het artikel start vanuit de beroepspraktijk van de kinderopvang en benadrukt de visie van kinderopvangmedewerkers op digitale media, waarbij ouderapps voornamelijk als waardevol worden ervaren, wat in contrast staat met hun zorgen over de impact van digitale media op jonge kinderen. Vervolgens komen vier disciplinaire perspectieven aan bod: een pedagogisch, juridisch, psychologisch en mediawetenschappelijk perspectief. Hierin wordt gewaarschuwd voor de ‘dataficatie’ van kinderen en de mogelijke conflicten met pedagogische waarden zoals privacy en autonomie. Ook wordt de naleving van kinderrechten besproken, met speciale aandacht voor privacy en gegevensbescherming van kinderen. Vervolgens wordt de rol van aandacht bij het gebruik van ouderapps behandeld, waarbij wordt gewezen op de belasting van het werkgeheugen van kinderopvangmedewerkers en ouders. Uiteindelijk wordt de impact overwogen van het veelvuldig delen van foto’s via ouderapps, waarbij wordt gewezen op de behoefte aan constante verbondenheid tussen ouders en kinderen en de mogelijke effecten op onder andere sociale druk. Er wordt geconstateerd dat hoewel ouderapps voordelen bieden in termen van administratie en communicatie, er zorgvuldig moet worden omgegaan met de mogelijke negatieve gevolgen, zoals privacy kwesties, verhoogde werkdruk en verstoring van de interactie tussen kinderopvangmedewerkers, ouders en kinderen.

Opvoeden is een mooie, maar complexe taak, en ouders twijfelen vaak of ze het wel goed doen. Veel ouders ervaren tegenwoordig stress en vermoeidheid, en sommigen ontwikkelen zelfs een burn-out door opvoeden. Verschillende maatschappelijke trends liggen ten grondslag aan deze ontwikkelingen, waaronder onzekerheid over wat als normaal wordt beschouwd in de ontwikkeling van kinderen, de druk om perfect op te voeden, en een afname van informele steunnetwerken. Deze drie ontwikkelingen staan in deze bijdrage centraal.

Ten eerste hebben ouders tegenwoordig toegang tot een overvloed aan informatie, maar dit leidt paradoxaal genoeg vaker tot verwarring dan tot helderheid. Ouders zijn vaak onzeker over of hun kind zich normaal ontwikkelt. Ten tweede zorgt de maatschappelijke druk om perfect te zijn als ouder voor onrealistische verwachtingen en stress. Deze nadruk op perfectie zorgt ervoor dat ouders minder zelfvertrouwen hebben en zich onbekwaam voelen in de opvoeding. Ten derde voelen ouders zich vaak geïsoleerd en vinden ze het moeilijk om hulp te vragen aan vrienden, familie of buren. In een individualistische samenleving zorgt het idee van zelfredzaamheid ervoor dat ouders terughoudend zijn om hulp te vragen. Er is een verschuiving nodig naar “goed genoeg ouderschap”. Het accepteren van de verschillen in ontwikkeling, het erkennen dat ouderschap niet perfect hoeft te zijn, en het lef hebben om hulp te vragen in het netwerk, zijn belangrijke stappen om het welzijn van ouders te verbeteren. Door het idee van goed genoeg ouderschap te omarmen, kunnen ouders zich bevrijden van onrealistische verwachtingen, en dat is uiteindelijk beter voor zowel ouders als kinderen.

Debatten over opvoeding handelen vaak over de vraag of er zoiets bestaat als universeel geldig opvoedingsadvies. Vanuit een relativistisch standpunt wordt de mogelijkheid van universele wetmatigheden in opvoeding in twijfel getrokken. Bovendien zou opvoedingsadvies vaak een normatief karakter hebben en ouders moeilijk haalbare idealen opdringen. In deze bijdrage nemen we, op basis van de Zelf-Determinatie Theorie (ZDT), een genuanceerde positie in binnen dit debat. Volgens deze theorie is het universeel bevorderlijk voor de ontwikkeling van kinderen om via opvoeding de noden aan autonomie, competentie, en verbondenheid van kinderen te ondersteunen. De theorie erkent echter dat er gradaties zijn in de effecten van noodondersteunend opvoeden, waarbij deze effecten deels (maar niet eindeloos) afhankelijk zijn van individuele en contextuele factoren. Opvoeden is ook een zaak van maatwerk, waarbij verschillende noodondersteunende ingrediënten afgestemd dienen te worden op kenmerken van het kind en de situatie. Er is dus ruimte voor diversiteit binnen de universaliteit. Opvoedingsadvies blijft binnen dit perspectief zinvol. Opdat ouders hiervoor zouden openstaan is het belangrijk dat het advies met de nodige empathie en ruimte voor keuzevrijheid wordt gecommuniceerd. Bovendien is het belangrijk om ook de noden van ouders zelf te ondersteunen op individueel en contextueel vlak opdat zij hun ouderrol met voldoening en een gevoel van zinvolheid kunnen vervullen.

Wat wij opvoeding noemen maakt deel uit van een veel bredere ouderlijke inspanning om het kind te vormen in overeenstemming met culturele gewoonten, omgevingseisen en persoonlijke voorkeuren. Gezien de enorme culturele en ecologische verscheidenheid is het onwaarschijnlijk dat er één superieure ‘wetenschappelijke’ opvoedingsmethode is, tenzij we ons beperken tot zeer algemene principes. Dergelijke algemene principes zijn echter van geringe waarde voor specifieke opvoedingsproblemen. Een bijkomend probleem is dat zelfs deze zeer algemene principes tot tegenstrijdig advies kunnen leiden, zoals in het geval van huilende zuigelingen. Kortom, de wetenschap kan ons geen beste wijze van opvoeden bieden, hetgeen maar gelukkig is voor de vele niet-westerse ouders die van wetenschappelijk advies verstoken blijven.

Algemeen wordt verondersteld dat hedendaags opvoedingsadvies voor een groot deel afhankelijk is van wetenschappelijke kennis. Hoewel de kennis over fysieke en psychische ontwikkeling van kinderen sinds de tweede helft van de 19de eeuw enorm is toegenomen lijkt zich dit niet rechtstreeks te vertalen in op wetenschap gebaseerd opvoedingsadvies. In dit artikel worden verschillende opvoedingsdoelen en bijbehorend opvoedingsadvies van de laatste 500 jaar nader beschouwd, waarbij we steeds zien dat het opvoedingsdoel de opvoedingsmethode bepaalt, ongeacht eventuele wetenschappelijke inzichten. Wetenschappelijke kennis wordt hoogstens ingezet om de reeds gekozen opvoeding te onderbouwen.