Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken - 3, Sept 2023

Dit artikel plaatst de problematiek van werkende armen binnen de ontwikkeling van flexibilisering van arbeidsrelaties. Het schetst vier (potentiële) risicogroepen, aan de hand van hun arbeidsrechtelijke positie en geeft hun armoederisico’s: werknemers met een vast, voltijds contract in een lage loonschaal; (schijn)zelfstandigen (zzp’ers); werknemers met een tijdelijk (uitzend)contract of een onvrijwillige deeltijdbaan; werkenden met een (nuluren)oproepcontract of een contract als platformwerker. Ook wordt Nederland vergeleken met Duitsland, Polen, België, Luxemburg Zweden en Italië. In alle landen zijn het de zzp’ers en werkenden met een flexibel arbeidscontract die de hoogste risico’s op armoede kennen. Regelgeving ten aanzien van flexibele arbeid varieert echter behoorlijk. Nederlandse beleidsdiscussies omtrent werkende armen en (doorgeschoten) flexibilisering van de arbeidsmarkt richten zich inmiddels op het creëren van meer zekerheid in baan en inkomen, maar die kunnen hier nog verder in gaan. Voorbeelden uit andere landen kunnen daarbij inspireren, bijvoorbeeld een minimumomvang voor deeltijdcontracten in België of een maximum-percentage uitzendkrachten per bedrijf in Italië.

In Nederland zijn er ongeveer 200.000 werkende armen. Vooral zelfstandigen zonder personeel lopen risico om tot de werkende armen te behoren, omdat zij – in tegenstelling tot werkenden in loondienst – geen ondergrens hebben ten aanzien van hun loon. In dit artikel gaan we in op de vragen hoe omvangrijk de armoede in Nederland is en hoe de verdeling van armoederisico’s is, welke rol gemeenten en overheid bij de bestrijding van armoede spelen, wat de effecten van een verhoging van het minimumloon zijn en of de kabinetsambitie om de armoede onder kinderen in 2025 en de totale armoede in 2030 te halveren succes zal hebben.

De meeste verborgen arme huishoudens in Nederland ontvangen inkomen uit betaald werk. ‘Verborgen’ wil zeggen dat deze huishoudens niet bekend zijn bij de gemeente, omdat ze geen uitkeringsrelatie hebben. Een consortium van gemeenten, samenwerkingspartners en kennisinstellingen heeft de kenmerken van deze groep verborgen werkende armen in kaart gebracht en heeft onderzocht waarom zij onbekend zijn bij gemeenten. Hieruit komt naar voren dat zelfstandigen, werkenden met een vast contract, met meerdere banen, jongeren, vrouwen en hogeropgeleiden als ze arm zijn relatief vaak verborgen zijn voor gemeenten. Verder zien we dat een grote groep werkende armen niet aan de gemeente denkt als het om (inkomens)ondersteuning gaat, geven sommigen aan dat het gemeentelijk ondersteuningsaanbod niet aansluit op de behoeften, of dat de aanvraagprocedure niet aansluit bij wat zij kunnen aanleveren. Het onderzoek laat zien dat nieuwe vindplaatsen van verborgen werkende armen kunnen voortkomen uit het aanbieden van een nieuwe regeling, zoals de TOZO of de energietoeslag, bijvoorbeeld doordat het nieuwe aanbod beter aansluit bij de behoefte waar eerder aanbod dat niet deed. Door deze groepen proactief te benaderen, kan de relatie met deze groep burgers die door een nieuwe voorziening bekend raakt bij de gemeente, behouden blijven voor andere en toekomstige voorzieningen.

Flexibele werknemers en zzp’ers zijn in vergelijking met vaste werknemers vaker niet economisch zelfstandig en maken vaker deel uit van een huishouden met een inkomen onder de lage- inkomensgrens. Deze verschillen tussen flexwerkers en vaste werknemers zijn niet volledig terug te voeren tot persoons- of baankenmerken van flexwerkers. Ook als er gecontroleerd wordt voor persoonskenmerken als leeftijd, onderwijsniveau, positie in het huishouden en baankenmerken zoals bedrijfstak en arbeidsduur, zijn flexwerkers vaker niet economisch zelfstandig en lopen zij meer risico op armoede dan vaste werknemers. Er zijn verschillen tussen flexwerkers. Zzp’ers en oproepkrachten maken vaker deel uit van een huishouden met een laag inkomen dan tijdelijke werknemers met uitzicht op een vast contract of met een tijdelijk contract voor langer dan een jaar.