Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken - Volume 38, Issue 4, 2022

De platformeconomie is in de afgelopen jaren snel gegroeid en verwijst als relatief nieuw paraplubegrip naar verschillende werkfenomenen. Het doel van dit artikel is om een overzicht te bieden van de uiteenlopende benaderingen van platformwerk, inzicht te geven in de vooronderstellingen die deze benaderingen hanteren en aandacht te vragen voor onderzoek naar verwante verschijnselen. Met behulp van een scoping literatuuronderzoek (n = 319) kan onderscheid gemaakt worden tussen bredere en nauwere definities van platformwerk op basis van locatie, tijd, compensatie en de vraag of de platformeconomie een voortzetting of een vervanging is van de deel- en kluseconomieën. Vaak wordt voorondersteld dat het bij platformwerk gaat om betaald werk dat op of via een arbeidsplatform plaatsvindt, maar bredere benaderingen betrekken meerdere typen platformen en typen werk. De enige constante is de bemiddelingsrol van digitale platformen. Door onderscheid te maken tussen platform en kluswerk wordt duidelijk dat platformwerk niet uniek is in de fragmentatie van arbeid, de resulterende werkonzekerheid en de bemiddeling tussen vraag en aanbod.

Betaald huishoudelijk werk is volgens velen de hardst groeiende sector in de platformeconomie in geïndustrialiseerde landen. Werk in de platformeconomie wordt echter vaak slecht betaald en kent een groot gebrek aan rechtsbescherming en baanzekerheid. Tegelijkertijd bieden platformen aan gemarginaliseerde groepen op de arbeidsmarkt, zoals ongeschoolden, geracialiseerde minderheden, migranten en personen die zorg voor het gezin combineren met werk (vaak vrouwen), juist ook nieuwe mogelijkheden voor werk en inkomen. Dit werpt de vraag op die centraal staat in deze bijdrage: in hoeverre weten platformen ongelijkheden op basis van gender, ras/etniciteit, klasse en migratiestatus te reproduceren, te transformeren of tegen te gaan? Reflecterend op empirische studies uitgevoerd naar betaald huishoudelijk werk in de platformeconomie in de VS, Zuid-Afrika en noordse landen, stelt deze bijdrage bescheiden voor dat huishoudelijk werk in de platformeconomie ondergewaardeerd is – net zoals de sector van oudsher werd ondergewaardeerd – en gekenmerkt wordt door sociale ongelijkheid tussen werkers en klanten. Het is echter essentieel dat ervoor gewaakt wordt dat platformen ongelijkheden niet verder vergroten door verdergaande controle op werkers door het gebruik van weinig transparante en discriminerende algoritmes in het mediëren van vraag en aanbod.

Veel onderzoek bestudeert hoe digitale platformen via ‘algoritmisch management’ regels implementeren om werkers te ‘matchen’ met klanten. Maar er is weinig bekend over de vraag of en hoe deze regels bijdragen aan de vormgeving van segmentatieregimes tussen (en binnen) verschillende soorten platformen (m.n. locatie-gebonden en online), en over de wijze waarop platformwerkers deze regimes mede vormgeven door de regels in hun eigen voordeel te gebruiken. Op basis van een vergelijkende studie van twee platformen voor maaltijdbezorging (Deliveroo en Takeaway) en twee online freelance platformen (Upwork en Jellow) in België onderzoeken wij hoe platformwerkers hun instemming met de platformregels organiseren door te zorgen voor ‘ruimte’ voor controle over de uitvoering van hun werk. Uitgaande van de labour process-theorie stellen wij dat deze ruimte wordt vormgegeven door de manier waarop platformen risico’s doorschuiven naar werkers door de toegang tot werk te regelen via beloningen en sancties. Wij leggen uit hoe platformwerkers zich organiseren rond deze regels, waarbij we wijzen op de ‘beschermingsruimte’ voor maaltijdbezorgers en de ‘concurrentieruimte’ voor freelancers. Deze ruimtes zijn bepalend voor de segmentatieregimes die ontstaan door de dynamiek achter de platformmodellen in relatie tot arbeidssturing en de pogingen van werkers om controle over deze modellen te krijgen.

Er is nog weinig kwantitatieve informatie beschikbaar over platformwerkers in Nederland. Het relatief geringe aantal platformwerkers en het incidentele karakter van platformwerk maken het fenomeen moeilijk meetbaar. Deze bijdrage geeft een overzicht van de knelpunten die zich voordoen bij het meten van platformwerk en presenteert (1) de eerste voorlopige resultaten van een pilot-module over platformwerk van de Enquête beroepsbevolking (EBB) en (2) de al eerder gepubliceerde resultaten van onderzoek onder platformbedrijven. In de eerste helft van 2022 was naar schatting 0,7 procent van de bevolking van 15 tot 75 jaar platformwerker. De resultaten van de pilot laten zien dat de EBB bruikbaar is om de schaal van platformwerk in Nederland te monitoren maar zich niet goed leent om kenmerken van de platformwerkers en hun werkzaamheden gedetailleerd in kaart te brengen. Daarvoor is aanvullend onderzoek nodig. Onderzoek onder platformbedrijven biedt aanvullende informatie over de relatie tussen het platform en de platformwerkers als het gaat om de arbeidsrelatie van de platformwerker, de eisen die aan de platformwerker worden gesteld en de voorzieningen die het platform de platformwerker aanbiedt.

In deze studie onderzoeken we of er een verband is tussen de mate waarin platformwerkers in Nederland werkzaam zijn via digitale platformen en hun kwaliteit van arbeid en duurzame inzetbaarheid. We maken hiervoor gebruik van cross-sectionele data uit de Zelfstandigen Enquête Arbeid (ZEA) 2021 van TNO en CBS (N = 267). In het algemeen vinden we weinig significante verbanden tussen de mate van platformafhankelijkheid en de kwaliteit van arbeid en de duurzame inzetbaarheid van platformwerkers. Wel laten de resultaten van (logistische) regressie-analyses zien dat de mate waarin platformwerkers via digitale platformen werken (1) negatief samenhangt met de kans dat platformwerkers fysieke belasting ervaren in het werk, (2) positief samenhangt met de mate waarin platformwerkers voldoen aan het minimaal vereiste competentieniveau, en (3) positief samenhangt met het fysiek en psychisch werkvermogen van platformwerkers. Mogelijk gelden de bevindingen in deze steekproef met relatief hoogopgeleide, Nederlandstalige zzp’ers niet voor andere groepen platformwerkers. Door in toekomstig onderzoek rekening te houden met verschillen in type platformwerkers en platformen, kunnen we de kwaliteit van arbeid en de duurzame inzetbaarheid van alle platformwerkers optimaliseren.

Platformwerk is een arbeidsovereenkomst die zich kenmerkt door het gebruik van digitale platformen om arbeid en monetaire beloning uit te wisselen. Steeds meer mensen werken via online platformen. Daarom is het belangrijk om mogelijke verschillen met andere arbeidsovereenkomsten in kaart te brengen, zodat kan worden nagegaan of een specifiekere aanpak nodig is. In deze bijdrage bekijken we daarom de resultaten van een onderzoek dat de samenhang van platformwerk met werkomstandigheden en welzijn peilt (N = 3620). We bekijken hoe platformwerk samenhangt met demografische variabelen, werkomstandigheden en de mentale gezondheid. Uit de resultaten blijkt dat platformwerk in Nederland voornamelijk wordt uitgevoerd door jonge mensen zonder kinderen. Opvallend is dat personen die platformwerk verrichten minder autonomie, verhoogde werkbelasting, meer monotoon werk, vaker onheuse bejegening, en minder emotionele steun rapporteren. Met name platformwerkers zagen zowel de kansen als bedreigingen van technologische ontwikkelingen voor hun werkzame leven. Platformwerkers rapporteerden minder balans tussen werk en thuis, meer baanonzekerheid, hogere uitputting en minder bevlogenheid dan mensen die geen platformwerk verrichten. Uit de analyses bleek dat hogere uitputting en lage bevlogenheid onder platformwerkers kan worden verbeterd als platformwerkers zelf proactief hun welzijn verbeteren, bijvoorbeeld door playful work design.

Dit artikel richt zich op de vraag of de opkomst van digitale platformen van invloed is de inrichting van organisaties. Een veelgehoorde redenering luidt dat digitale platformen tot versnippering van werk leiden en dat dit het dominante organisatiemodel wordt (en dus dat het ook wordt overgenomen door niet-platformorganisaties). In de literatuur is echter ook een andere opvatting te vinden die stelt dat digitale platformen samengaan met een grotere mate van kennisintensiteit van de economie. Dit gaat gepaard met een grotere nadruk op investeringen in personeel. Volgens de eerste redenering kiezen organisaties voor minimalisering van kosten (de low-road-strategie) en de tweede redenering is gebaseerd op maximalisering van opbrengsten (de high-road-strategie). In dit onderzoek wordt de vraag gesteld of platformisering van de economie samengaat met een algemene trend van organisatiestrategieën. Daarvoor is een landenvergelijkende studie uitgevoerd op basis van het European Company Survey (ECS) uit 2019. De mate van platformisering van 28 landen is gerelateerd aan de volgende aspecten van organisaties: (1) het aandeel vaste contracten; (2) het aantal deeltijdwerkenden; (3) het gebruik van kennisintensieve werkpraktijken; (4) de mate van invloed die het personeel heeft; (5) het gebruik van financiële prikkels; en (6) intrinsiek motiverend werk. De resultaten laten zien dat platformisering van de economie samengaat met de high-road-strategie.